تنگهٔ هرمز تنگه ای است که خلیج فارس را به دریای عمان متصل می کند. این گذرگاه آبی از شمال به ایران و از جنوب به شبه جزیره مسندم ( مشترک بین استان مسندم عمان و امارات متحده عربی ) متصل است. تنگه هرمز تنها مسیر آبی است که خلیج فارس را به دریاها و اقیانوس های آزاد متصل می کند. این گذرگاه یکی از راهبردی ترین مسیرهای بین المللی کشتیرانی در جهان بشمار می آید. این تنگه حدود ۹۰ مایل دریایی ( ۱۶۷ کیلومتر ) طول دارد و عرض آن از حدود ۵۲ مایل دریایی ( ۹۶ کیلومتر ) تا ۲۱ مایل دریایی ( ۳۹ کیلومتر ) متغیر است.
... [مشاهده متن کامل]
یک سوم گاز طبیعی مایع جهان و تقریباً ۲۵ درصد کل مصرف جهانی نفت از این تنگه عبور می کند. تنگه هرمز از این جهت به یک مکان استراتژیک بسیار مهم برای تجارت بین المللی تبدیل شده است.
نام هرمز بنا بر منابع تاریخی در قدیم «هورموغ» بوده که مغ در گویش بومی استان هرمزگان به معنای نخل است. از سویی این واژه می تواند از ترکیب هور+موغ ( موغستان ) به معنی آبراهه موغستان ( ایالت قدیم جنوب ایران یا میناب کنونی ) ساخته شده باشد.
شباهت ظاهری تلفظ امروزی یعنی هرمز با نام اهورامزدا سبب شده در میان عوام ارتباطی میان این دو نام تصور شود که این تصور مبنایی در شواهد تاریخی ندارد. افزون بر آن، مختصر شدهٔ نام اهورا مزدا، هرمَزد ( hormazd ) با فتح میم است و با تلفظ هرمُز ( hormoz ) تفاوت دارد.
طول این آبراه ۱۵۸ تا ۱۶۷ کیلومتر و عرض آن از بندرعباس تا راس شوریطه در عمان بین ۵۶ تا ۸۷ ( ۳۹ تا ۹۶ ) کیلومتر می باشد. ژرفای تنگه هرمز از خلیج فارس بیشتر است و به دلیل شیب تند کف آن از قسمت شمال به جنوب متغیر است، به طوری که نزدیکی جزیره لارک، در حدود ۳۶ متر و در ساحل جنوبی و در نزدیکی شبه جزیره مسندم به بیش از ۱۰۰ متر می رسد. در حالی که حداکثر عمق آب در خلیج فارس ۹۰ متر است. قوس آن، رو به شمال و به طرف درون فلات ایران قرار دارد و در نتیجه بیشترین خط ساحلی آن در راستای کرانه های ایران قرار گرفته است.
این تنگه در طول تاریخ شاهد منازعات بین المللی بسیار میان پادشاهان ایران همچون نادرشاه و شاه عباس بزرگ و محمدرضا شاه پهلوی و نظام جمهوری اسلامی ایران با بیگانگان همچون اسپانیایی ها، پرتغالی ها، بریتانیایی ها و آمریکایی ها بوده است.
تنگه هرمز دومین تنگه بین المللی شلوغ دنیاست. هر روز حدود ۱۶٫۵ تا ۱۷ میلیون بشکه نفت خام ( برآورد ۲۰۰۶ ) که معادل ۴۰ درصد کل نفت حمل شده توسط کشتی های نفت کش و نزدیک به ۲۵ درصد کل عرضه جهانی نفت است. حدود ۶۸ درصد ذخایر شناخته شده نفت و گاز طبیعی دنیا در خلیج فارس قرار دارد و امنیت تنگه هرمز نقش کلیدی در تأمین بی وقفه انرژی دنیا دارد. بیشتر این نفت به بازارهای آسیا، ایالات متحده و اروپای غربی می رود و ۷۵ درصد نفت خام ژاپن از این مسیر وارد می شود. بیشتر صادرات نفت خام در مسیرهای بسیار طولانی از طریق نفت کش های بسیار بزرگ انجام می شود که توانایی حمل بیش از دو میلیون بشکه در هر سفر دارند.
... [مشاهده متن کامل]
یک سوم گاز طبیعی مایع جهان و تقریباً ۲۵ درصد کل مصرف جهانی نفت از این تنگه عبور می کند. تنگه هرمز از این جهت به یک مکان استراتژیک بسیار مهم برای تجارت بین المللی تبدیل شده است.
نام هرمز بنا بر منابع تاریخی در قدیم «هورموغ» بوده که مغ در گویش بومی استان هرمزگان به معنای نخل است. از سویی این واژه می تواند از ترکیب هور+موغ ( موغستان ) به معنی آبراهه موغستان ( ایالت قدیم جنوب ایران یا میناب کنونی ) ساخته شده باشد.
شباهت ظاهری تلفظ امروزی یعنی هرمز با نام اهورامزدا سبب شده در میان عوام ارتباطی میان این دو نام تصور شود که این تصور مبنایی در شواهد تاریخی ندارد. افزون بر آن، مختصر شدهٔ نام اهورا مزدا، هرمَزد ( hormazd ) با فتح میم است و با تلفظ هرمُز ( hormoz ) تفاوت دارد.
طول این آبراه ۱۵۸ تا ۱۶۷ کیلومتر و عرض آن از بندرعباس تا راس شوریطه در عمان بین ۵۶ تا ۸۷ ( ۳۹ تا ۹۶ ) کیلومتر می باشد. ژرفای تنگه هرمز از خلیج فارس بیشتر است و به دلیل شیب تند کف آن از قسمت شمال به جنوب متغیر است، به طوری که نزدیکی جزیره لارک، در حدود ۳۶ متر و در ساحل جنوبی و در نزدیکی شبه جزیره مسندم به بیش از ۱۰۰ متر می رسد. در حالی که حداکثر عمق آب در خلیج فارس ۹۰ متر است. قوس آن، رو به شمال و به طرف درون فلات ایران قرار دارد و در نتیجه بیشترین خط ساحلی آن در راستای کرانه های ایران قرار گرفته است.
این تنگه در طول تاریخ شاهد منازعات بین المللی بسیار میان پادشاهان ایران همچون نادرشاه و شاه عباس بزرگ و محمدرضا شاه پهلوی و نظام جمهوری اسلامی ایران با بیگانگان همچون اسپانیایی ها، پرتغالی ها، بریتانیایی ها و آمریکایی ها بوده است.
تنگه هرمز دومین تنگه بین المللی شلوغ دنیاست. هر روز حدود ۱۶٫۵ تا ۱۷ میلیون بشکه نفت خام ( برآورد ۲۰۰۶ ) که معادل ۴۰ درصد کل نفت حمل شده توسط کشتی های نفت کش و نزدیک به ۲۵ درصد کل عرضه جهانی نفت است. حدود ۶۸ درصد ذخایر شناخته شده نفت و گاز طبیعی دنیا در خلیج فارس قرار دارد و امنیت تنگه هرمز نقش کلیدی در تأمین بی وقفه انرژی دنیا دارد. بیشتر این نفت به بازارهای آسیا، ایالات متحده و اروپای غربی می رود و ۷۵ درصد نفت خام ژاپن از این مسیر وارد می شود. بیشتر صادرات نفت خام در مسیرهای بسیار طولانی از طریق نفت کش های بسیار بزرگ انجام می شود که توانایی حمل بیش از دو میلیون بشکه در هر سفر دارند.
تنگه ای در میان خلیج فارس و دریای عمان . تنگة هرمز باریکة دریایی خمیده شکلی است که در منتهی الیه شرقی خلیج فارس واقع شده است و فلات ایران را از شبه جزیرة عربستان جدا می کند و آبهای خلیج فارس را به دریای عمان و اقیانوس هند پیوند می دهد. این تنگه یک فرورفتگی از دورة سوم زمین شناسی است که ادامة رشته کوههای جنوبی ایران به شبه جزیرة مُسَنْدَم را قطع می کند.
... [مشاهده متن کامل]
برای تعیین درازای تنگة هرمز معیار ویژه ای وجود ندارد؛شاید بهترین معیار، مرز دریایی تعیین شده میان ایران و عمان باشد. طول این خط مرزی 1ر202 کیلومتر ( 8ر124 مایل دریایی ) است ( رجوع کنید به ادامة مقاله ) . طولانیترین فاصلة تنگة هرمز 84 کیلومتر ( از کرانه های بندرعباس در شمال تا شمالیترین نقطة کرانه های مسندم در جنوب ) ، کوتاهترین آن ( میان جزیرة ایرانی لارَک در شمال و جزیرة عمانیِالسلامه ــ که نام دیگر آن قوئین بزرگ است ــ در جنوب ) 6ر33 کیلومتر بر آورد شده است ( همانجا ) .
کف دریا در تنگة هرمز شیب نسبتاً تندی در جهت شمالی ـ جنوبی دارد. ژرفای پیش کرانه های شمالی بیشتر از چند متر نیست اما در نزدیکی کرانه های مسندم در جنوب از نود متر افزونتر است ( رجوع کنید به مجتهدزاده ، 1372ش ، ص 82 ) که ژرفترین نقطة خلیج فارس به شمار می آید. نیمة شرقی تنگة هرمز، بویژه در نزدیکی دریای عرب ، بسیار ژرف است . ژرفای نسبتاً اندک آب تنگه در بخش شمالی و شیب کف دریا به سوی جنوب ، سبب برقراری مسیرهای کشتیرانی تنگه از نزدیکی کرانه های عمان شده است . با به کارگیری نفتکشهای سنگین در دهه های اخیر، عبور و مرور این نفتکشها ــ که حجم عمدة صادرات نفتی و بازرگانی بین المللی خلیج فارس را انتقال می دهند ــ به ژرفترین بخش تنگة هرمز در نزدیکی کرانه های مسندم منحصر شد. تا 1358ش راه کشتیهای نفتکش در تنگة هرمز، از میان جزیرة قوئین کوچک و کرانه های صخره ای جزیرة مسندم ــ که کوتاهترین راه است ــ می گذشت . در این سال ، دولت عمان به «سازمان مشاورة دریایی بین المللی » ( ایمکو ) اعلام کرد که نمی تواند سلامت کشتیهایی را که از میان صخره های جزیرة قوئین کوچک و صخره های جزیرة مسندم عبور می کنند، تضمین کند و خواست تا مسیر کشتیرانیِ شمال جزیرة السلامه تا مرزهای دریایی با ایران را به رسمیت بشناسد. از آن تاریخ دو مسیر دریایی برای عبور نفتکشها در شمال و جنوب و به موازات هم در میان جزایر قوئین ( قوئین بزرگ و قوئین کوچک ) و مرزهای ایران و عمان در نظر گرفته شد. گسترة هریک از این دو مسیر 852 ، 1 متر ( یک مایل دریایی ) است که یک مایل دریایی حفاظتی نیز میان آنها فاصله است . نفتکشهای خالی از مسیر شمالی به خلیج فارس وارد می شوند و نفتکشهای پُر برای عبور از خلیج فارس به دریای عمان از مسیرهای جنوبی که ژرفتر است ، استفاده می کنند ( همان ، ص 85 ـ86 ) .
نام تنگة هرمز در نوشته های کهن دیده نمی شود. هنگام اقتدار بریتانیا در خلیج فارس ( 1199 ش ـ 1349ش / 1820ـ 1971 ) نام تنگة هرمز از جزیرة هرمز گرفته شد که مهمترین جزیرة خلیج فارس به هنگام روی آوردن استعمار اروپایی به منطقه بود ( نیز رجوع کنید به هرمز * ، جزیره ) .
در سالهای نخستین قرن دهم / شانزدهم نیروهای پرتغالی به فرماندهی آلفونسو آلبوکرک * سراسر تنگه را در اختیار گرفتند، جزیرة هرمز را تسخیر و حاکم خودمختار هرمز را دست نشاندة خود کردند. این دگرگونی بر اهمیت سیاسی و رونق اقتصادی تنگه و جزیرة هرمز افزود و حاکمان آن در پناه پرتغالیها توانستند در بخش پهناوری از کرانه ها و جزیره های خلیج فارس نفوذ یابند ( رجوع کنید به ویلسون ، ص 125ـ131 ) . در آغاز قرن دهم ، شاه اسماعیل اول صفوی در ایران حکومت مرکزی تشکیل داد که سرآغاز پایان بخشیدن به استعمار پرتغالیها در خلیج فارس بود. شاه عباس بزرگ در 1030 با همکاری نیروی دریایی بریتانیا، پرتغالیها را در خلیج فارس شکست داد و آنان را در 1031 از جزیرة هرمز بیرون راند ( اسکندر منشی ، ج 3، ص 959ـ960، 979 ) . به این ترتیب ، جزیره و تنگة هرمز و سراسر خلیج فارس دوباره در اختیار ایران قرار گرفت .
در تنگة هرمز جزایر بسیاری وجود دارد که از جملة آنهاست : 1 ) جزایر متعلق به ایران که مهمترین آنها عبارت اند از: چهار جزیرة بزرگ به نامهای هرمز و لارک و هنگام * و قشم * ؛ تُنب بزرگ و ابوموسی * که در فاصله ای از تنگة هرمز، در خلیج فارس واقع اند و موقعیت سوق الجیشی ویژه ای در دهانة خلیج فارس دارند ( نیز رجوع کنید به تنب ، جزایر * ؛ مجتهدزاده ، 1999، ص 28ـ29 ) . تنب کوچک هم در پشت تنب بزرگ واقع شده و دارای اهمیت سیاسی است . ساکنان این جزایر، ایرانی و عرب اند. 2 ) جزایر متعلق به عمان که شامل جزیره های کوچک و آبخَست و صخره های سر از آب بر آورده در پیش کرانه های جنوبی تنگة هرمز و آبهای ساحلی عمان است و مهمترین آنها عبارت اند از: جزیرة السلامه ، قوئین کوچک ، مسندم ، الغَنَم و الفیارین . السلامه بزرگترین و مهمترین جزیرة عمان است و حدود چهار کیلومتر مربع وسعت دارد. در 1354 ش ، کار ساخت پایگاه دریایی در جزیرة الغنم آغاز گردید که گفته می شد برای استفادة مشترک ایران و عمان برنامه ریزی شده است اما در 1357ش ( پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران ) ساخت آن متوقف شد ( رجوع کنید به همو، 1371ش ، ص 60ـ62 ) . در برخی از جزیره های عمانی افرادی از قبیلة کُمازُرَه از کنفدراسیونِ شَیْحوی عمان شمالی زندگی می کنند که ایرانی تبار و در تابعیت دولت عمان اند ( رجوع کنید به همو، 1379ش ، ص 87 ـ 88 ) .
از آنجا که هم کشورهای توسعه یافته و هم کشورهای در حال توسعه به صدور نفت از خلیج فارس وابسته اند و بیش از نیمی از نفت مورد نیاز جهان باید از تنگة هرمز بگذرد، امنیتِ تنگة هرمز اهمیت بین المللی دارد. پیش بینی می شود که با افزایش ظرفیت گستردة صدور نفت و گاز از این تنگه ، منطقة خلیج فارس همچنان بی رقیب بماند ( همان ، ص 139ـ144 ) . اهمیت سوق الجیشی تنگة هرمز سبب شد که عمان و ایران
در 1353 ش / 1974 قرارداد مرزی دریا . . .
... [مشاهده متن کامل]
برای تعیین درازای تنگة هرمز معیار ویژه ای وجود ندارد؛شاید بهترین معیار، مرز دریایی تعیین شده میان ایران و عمان باشد. طول این خط مرزی 1ر202 کیلومتر ( 8ر124 مایل دریایی ) است ( رجوع کنید به ادامة مقاله ) . طولانیترین فاصلة تنگة هرمز 84 کیلومتر ( از کرانه های بندرعباس در شمال تا شمالیترین نقطة کرانه های مسندم در جنوب ) ، کوتاهترین آن ( میان جزیرة ایرانی لارَک در شمال و جزیرة عمانیِالسلامه ــ که نام دیگر آن قوئین بزرگ است ــ در جنوب ) 6ر33 کیلومتر بر آورد شده است ( همانجا ) .
کف دریا در تنگة هرمز شیب نسبتاً تندی در جهت شمالی ـ جنوبی دارد. ژرفای پیش کرانه های شمالی بیشتر از چند متر نیست اما در نزدیکی کرانه های مسندم در جنوب از نود متر افزونتر است ( رجوع کنید به مجتهدزاده ، 1372ش ، ص 82 ) که ژرفترین نقطة خلیج فارس به شمار می آید. نیمة شرقی تنگة هرمز، بویژه در نزدیکی دریای عرب ، بسیار ژرف است . ژرفای نسبتاً اندک آب تنگه در بخش شمالی و شیب کف دریا به سوی جنوب ، سبب برقراری مسیرهای کشتیرانی تنگه از نزدیکی کرانه های عمان شده است . با به کارگیری نفتکشهای سنگین در دهه های اخیر، عبور و مرور این نفتکشها ــ که حجم عمدة صادرات نفتی و بازرگانی بین المللی خلیج فارس را انتقال می دهند ــ به ژرفترین بخش تنگة هرمز در نزدیکی کرانه های مسندم منحصر شد. تا 1358ش راه کشتیهای نفتکش در تنگة هرمز، از میان جزیرة قوئین کوچک و کرانه های صخره ای جزیرة مسندم ــ که کوتاهترین راه است ــ می گذشت . در این سال ، دولت عمان به «سازمان مشاورة دریایی بین المللی » ( ایمکو ) اعلام کرد که نمی تواند سلامت کشتیهایی را که از میان صخره های جزیرة قوئین کوچک و صخره های جزیرة مسندم عبور می کنند، تضمین کند و خواست تا مسیر کشتیرانیِ شمال جزیرة السلامه تا مرزهای دریایی با ایران را به رسمیت بشناسد. از آن تاریخ دو مسیر دریایی برای عبور نفتکشها در شمال و جنوب و به موازات هم در میان جزایر قوئین ( قوئین بزرگ و قوئین کوچک ) و مرزهای ایران و عمان در نظر گرفته شد. گسترة هریک از این دو مسیر 852 ، 1 متر ( یک مایل دریایی ) است که یک مایل دریایی حفاظتی نیز میان آنها فاصله است . نفتکشهای خالی از مسیر شمالی به خلیج فارس وارد می شوند و نفتکشهای پُر برای عبور از خلیج فارس به دریای عمان از مسیرهای جنوبی که ژرفتر است ، استفاده می کنند ( همان ، ص 85 ـ86 ) .
نام تنگة هرمز در نوشته های کهن دیده نمی شود. هنگام اقتدار بریتانیا در خلیج فارس ( 1199 ش ـ 1349ش / 1820ـ 1971 ) نام تنگة هرمز از جزیرة هرمز گرفته شد که مهمترین جزیرة خلیج فارس به هنگام روی آوردن استعمار اروپایی به منطقه بود ( نیز رجوع کنید به هرمز * ، جزیره ) .
در سالهای نخستین قرن دهم / شانزدهم نیروهای پرتغالی به فرماندهی آلفونسو آلبوکرک * سراسر تنگه را در اختیار گرفتند، جزیرة هرمز را تسخیر و حاکم خودمختار هرمز را دست نشاندة خود کردند. این دگرگونی بر اهمیت سیاسی و رونق اقتصادی تنگه و جزیرة هرمز افزود و حاکمان آن در پناه پرتغالیها توانستند در بخش پهناوری از کرانه ها و جزیره های خلیج فارس نفوذ یابند ( رجوع کنید به ویلسون ، ص 125ـ131 ) . در آغاز قرن دهم ، شاه اسماعیل اول صفوی در ایران حکومت مرکزی تشکیل داد که سرآغاز پایان بخشیدن به استعمار پرتغالیها در خلیج فارس بود. شاه عباس بزرگ در 1030 با همکاری نیروی دریایی بریتانیا، پرتغالیها را در خلیج فارس شکست داد و آنان را در 1031 از جزیرة هرمز بیرون راند ( اسکندر منشی ، ج 3، ص 959ـ960، 979 ) . به این ترتیب ، جزیره و تنگة هرمز و سراسر خلیج فارس دوباره در اختیار ایران قرار گرفت .
در تنگة هرمز جزایر بسیاری وجود دارد که از جملة آنهاست : 1 ) جزایر متعلق به ایران که مهمترین آنها عبارت اند از: چهار جزیرة بزرگ به نامهای هرمز و لارک و هنگام * و قشم * ؛ تُنب بزرگ و ابوموسی * که در فاصله ای از تنگة هرمز، در خلیج فارس واقع اند و موقعیت سوق الجیشی ویژه ای در دهانة خلیج فارس دارند ( نیز رجوع کنید به تنب ، جزایر * ؛ مجتهدزاده ، 1999، ص 28ـ29 ) . تنب کوچک هم در پشت تنب بزرگ واقع شده و دارای اهمیت سیاسی است . ساکنان این جزایر، ایرانی و عرب اند. 2 ) جزایر متعلق به عمان که شامل جزیره های کوچک و آبخَست و صخره های سر از آب بر آورده در پیش کرانه های جنوبی تنگة هرمز و آبهای ساحلی عمان است و مهمترین آنها عبارت اند از: جزیرة السلامه ، قوئین کوچک ، مسندم ، الغَنَم و الفیارین . السلامه بزرگترین و مهمترین جزیرة عمان است و حدود چهار کیلومتر مربع وسعت دارد. در 1354 ش ، کار ساخت پایگاه دریایی در جزیرة الغنم آغاز گردید که گفته می شد برای استفادة مشترک ایران و عمان برنامه ریزی شده است اما در 1357ش ( پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران ) ساخت آن متوقف شد ( رجوع کنید به همو، 1371ش ، ص 60ـ62 ) . در برخی از جزیره های عمانی افرادی از قبیلة کُمازُرَه از کنفدراسیونِ شَیْحوی عمان شمالی زندگی می کنند که ایرانی تبار و در تابعیت دولت عمان اند ( رجوع کنید به همو، 1379ش ، ص 87 ـ 88 ) .
از آنجا که هم کشورهای توسعه یافته و هم کشورهای در حال توسعه به صدور نفت از خلیج فارس وابسته اند و بیش از نیمی از نفت مورد نیاز جهان باید از تنگة هرمز بگذرد، امنیتِ تنگة هرمز اهمیت بین المللی دارد. پیش بینی می شود که با افزایش ظرفیت گستردة صدور نفت و گاز از این تنگه ، منطقة خلیج فارس همچنان بی رقیب بماند ( همان ، ص 139ـ144 ) . اهمیت سوق الجیشی تنگة هرمز سبب شد که عمان و ایران
در 1353 ش / 1974 قرارداد مرزی دریا . . .