تفنگ

K�l�kian, Diran ( 1911 ) , “تفنک”, in Dictionnaire turc - fran�ais, Constantinople: Mihran, page 387
Meninski, Franciszek � Mesgnien ( 1680 ) , “تفنک”, in Thesaurus linguarum orientalium, Turcicae, Arabicae, Persicae, praecipuas earum opes � Turcis peculiariter usurpatas continens, nimirum Lexicon Turkico - Arabico - Persicum, Vienna, columns 1296–1298
Redhouse, James W. ( 1890 ) , “تفنک”, in A Turkish and English Lexicon, Constantinople: A. H. Boyajian, page 573

و اگر قرار می بوده که در فارسی قدیم فعلی از " توف" بوده باشد باید به شکل " توفتن" یا " تفتن" می بوده که ما هیچ نمونه از کاربرد چنین شکلی را در فارسی نمی بینیم .

واژه توف در زبان پارسی میانه بکار می رفته است ، خاستگاه این واژه هر آنچه باشد، از زبانهای هندواروپایی است. چنانکه واژگان توفان، توفنده، توپ و . . . نیز با آن همخانواده هستند و همچنین Typhon ( تایفون ) در یونان باستان.
پسوند ( انگ ) پسوند نامساز در زبان ایرانی بوده بمانند پَشنگ، کلنگ، هوشنگ، آهنگ، آونگ، شلنگ و. . . و در زبان آلمانی با پسوند نامساز ( ung ) .

( دهخدا، ذیل �تفک � و �پفک � ) . به نوشته دورفر ( ج 2، ص 447 ) ، واژه تفک ، نام آوا ( اسم صوت ) و متشکل از تُفْ ( صدای بیرون آمدن هوا از دهان و دمیدن با فشار ) و �ـَ ک � است . به نوشته کسروی ( ص 434، 436 ) یکی از کاربردهای �ک � یا �ه �هایی که به آخر نامهای فارسی می پیوندد، پدیدآوردن اسم از صداست و در بسیاری از واژه های فارسی ، پیش از حرف �ب � یا �گ � یا �ک �، �ن � افزوده می شود، مانند تفک که به تفنگ تبدیل شده است . کاشغری در قرن پنجم ، تُووِک را، که به احتمال زیاد شکل دیگری از تفک است ، واژه ای چِگِلی و ابزاری برای شکار پرندگان دانسته که از پوست شاخه بید یا هر شاخه تَرِ دیگر یا از نی ساخته می شده است�ج 1، ص 325 ) . انوری ( متوفی 585 یا 587 ) نیز به شکار گنجشک با پفک اشاره کرده است ( ج 1، ص 278 ) . همچنین بر روی دو ابریق به جا مانده از سده هفتم ، نقش مردی به چشم می خورد که تفنگی در دست دارد و در حال شکار پرندگان است ( ذکاء، 1346 ش ، ص 287ـ 288 ) . تفک در مصر نیز کاربرد داشته و قلقشندی ( متوفی 821 ) آن را با عبارت �کثیرة الاصابة � وصف کرده است ( رجوع کنید به ج 1، ص 388 ) . با ورود سلاحهای آتشین به ایران ( رجوع کنید به ادامه مقاله ) ، سلاحی که به این ابزار شبیه بود، به نام تفک یا تفنگ مشهور شد. در آذربایجان هنوز هم واژه تفک ( = توفک ) به کار می رود. در گویش بلوچی تفک را توپک ( با واو مجهول ) تلفظ می کنند ( ذکاء، 1350 ش ، ص 386؛ کسروی ، ص 435 ) . عربها این واژه را از فارسی گرفته اند و به صورت تُفْکَه ( جمعِ آن تُفَک ) و تفق ( جمع آن تُفَکات و تَفافِق ) به کار می برند�

این زبان ۷۰۰ساله ی ترکی به حذف واژگان فارسی، عربی و چینی از بین میره.
گل هم از فارسی اوستایی تا الان در زبان فارسی بوده، هیچ سند باستانی وجود نداره که بگه گل تورکیه.

توفیدن. [ دَ ] ( مص ) صدا و ندا و فریاد و آواز و شور و غوغا کردن باشد و به معنی غریدن و غرنبیدن و عربده کردن هم هست. ( برهان ) ( آنندراج ) . خواندن کسی را برای یاری و به آواز بلند فریاد کردن و غریدن و غرنبیدن و هنگامه و شور و غوغا برپا کردن. ( ناظم الاطباء ) . غرنبیدن. ( شرفنامه ٔ منیری ) . صدا و ندا باشد. ( فرهنگ جهانگیری ) . از �توف � �یدن � ( پسوند مصدری ) . ( حاشیه ٔ برهان چ معین ) :
جهان پر شد از ناله ٔ کرنای
ز�توفیدن�کوس و زخم درای.
شاهنامه ( از شرفنامه ٔ منیری ) .
ز�توفیدن�بوق و از بانگ تیز
همه بیشه بد چون خزان برگ ریز.
اسدی ( گرشاسب نامه ) .
|| به معنی جنبش و برهم خوردگی خلایق و وحوش نیز گفته اند و آن را به عربی هزاهز خوانند. ( برهان ) ( آنندراج ) . جنبش و برهم خوردگی بود. ( فرهنگ جهانگیری ) :
از آواز گردان بتوفید کوه
زمین آمد از نعل اسبان ستوه.
فردوسی.
یکی باد برخاست بس هولناک
دل جنگیان گشت از آن پر ز باک
بتوفید کوه و بدرید دشت
خروشش همی از هوا برگذشت.
فردوسی.
بجنبید دشت و بتوفید کوه
ز بانگ سواران هر دو گروه.
فردوسی.
مغزمان روزه بتوفید و تبه کرد و بسوخت
باد این عید گرامی به سماع و به شراب.
فرخی.
بفرمود تا هر بوق و کوس ودهل که داشتند و صنج و درای و اسفیدمهره، یکبار بزدند چنانکه از آن آواز، عالم بتوفید. ( اسکندرنامه ٔ قدیم، نسخه ٔ سعید نفیسی از یادداشت بخط مرحوم دهخدا ) . از آواز بوق و کوس عالم بتوفید. ( اسکندرنامه ٔ قدیم، ایضاً ) .
عجب نیست از سوز من گر به باغ
بتوفد درخت و بسوزد گیاغ.
بهرامی غزنوی

این هم توضیحاتی که مفصل به زبان انگلیسی در آنجا داده شده:
Borrowed most likely from Chagatai or Khorezmian Turkic and borrowed at least semantically also from Ottoman Turkish تفنک‎ ( t�fenk ) , cognate to Karakhanid [script needed] ( t�wek ) in the Dīwān Luḡāt at - Turk meaning a blowpipe propelling pebbles to kill birds, so called by onomatopoeia mimicking the sound made when it is puffed: T�f! See Azerbaijani t�fəng for cognates. The terminus ante quem the t�fenk in the meaning of a matchlock - gun has resounded in Persian lands is the end of the Battle of �aldıran where the Safavids incurred resounding defeat because of the Ottoman perusal of – then expensive – firearms to devastate the Persians as resolutely as never before because of the new Shia threat.

توپ= tup تا، لایه، طاقه، توپ پارچه
توپا= topa جامه، رخت، لباس
بخش اَنگ: اَنگ یا هنگ بخش پسینی که از اوستایی به پهلوی راه پیدا کرده است همچون: haošyangha – هئوشینگه ( یکی از پادشاهان پیشدادی که در اوستایی به همین شکل نوشته می شده است ) و در زبان پهلوی میانه به شکل hōšang - هوشنگ در آمده است و همچنین در واژگان دیگری همچون اَپی هَنگیْه= ( api hangih = بی هدفی ) ، بُرزوانگ ( بانگ ) ، فرهنگ، خدنگ، آهنگ، سرهنگ، ارژنگ، کُلنگ و . . . بکار رفته است.
( هنگ یا اَنگ با کارواژه {هنجیدن} از یک خانواده هستند. )

قشنگ ( خشنگ ) خش به مانای خوب خش انگ دارای خوبی و زیبایی که هنوز هم خش در زبان گویش ها ایرانی زنده است
البته خرچنگ واژه ای مرکب است که از خر ( بزرگ ) چنگ به مانای قلاب
آهنگ که آه ( صدا و ناله ) انگ میشود دارای صدا
الته خدنگ و خلنگ واژه ای ساده هستن

حرف نون برای آسانی تلفظ بین دو جزء کلمه آمده است . همانند شَپَت در عبری و سَبت در عربی و شاپات در ارمنی که در فارسی شنبه شده یعنی یک نون گرفته است .
و مانند إسألوا ی در عربی که می شود اسألونی یعنی از من بپرسید و مانندtobaco در انگلیسی که در فارسی تنباکو شده و مانند سَگسَر یعنی جایی که تخته سنگی همچون سر سگ دارد و به سنگسر تبدیل شده است .

با ورود سلاحهای آتشین به ایران ( رجوع کنید به ادامه مقاله ) ، سلاحی که به این ابزار شبیه بود، به نام تفک یا تفنگ مشهور شد. در آذربایجان هنوز هم واژه تفک ( = توفک ) به کار می رود. در گویش بلوچی تفک را توپک ( با واو مجهول ) تلفظ می کنند





( ذکاء، 1350 ش ، ص 386؛ کسروی ، ص 435 ) . عربها این واژه را از فارسی گرفته اند و به صورت تُفْکَه ( جمعِ آن تُفَک ) و تفق ( جمع آن تُفَکات و تَفافِق ) به کار می برند ( کسروی ، همانجا؛ آذرنوش ، ذیل «تفک » ) .

با اینکه از قرن هفتم به بعد، مسلمانان از طریق تماس با چینیها، در باره باروت و سلاحهای آتشین چیزهایی می دانستند و حتی از آنها استفاده می کردند ( نورث ، ص 8 ) ، تفنگ به معنای امروزی ، از اوایل قرن نهم / پانزدهم در اروپا به کار رفت ( سیوری ، 1345 ش ، ص 116؛ قس ثابت ، ص 870، 873، که تفنگ را اسلحه ای شرقی می داند ) .

تفنگ اولیه ، یا تفنگ سر پُرِ فتیله ای از اولین جنگ افزارهای دستی آتشین بود. تفنگ به طور رسمی اولین بار در اواخر قرن دهم / اواسط قرن شانزدهم در ارتش اسپانیا به کار رفت . در خلال جنگهای سی ساله ( 1027ـ 1058/ 1618ـ 1648 ) ، تفنگهای کم وزنتر و در حدود اوایل قرن دوازدهم / اواخر قرن هفدهم ، تفنگهای چخماقی جای تفنگهای سنگین و سرپر را گرفت ( غنام ثابت ، ص 872 ـ873؛ بریتانیکا ، ذیل "Musket" ) .

تفنگ چخماقی تفنگی سرپر بود که برای آتش زدنِ چاشنیِ آن از سنگِ آتش زنه یا چخماق و فولاد استفاده می کردند. این نوع سلاح را نخستین بار، دو تن از تفنگ سازان فرانسوی به نامهای براشی و ژسلن ساختند. قدرت تیراندازی با این تفنگ بیشتر بود و تا آغاز اولین امپراتوری فرانسه ( 1769ـ1821 ) از آن استفاده می شد ( الموسوعه العسکریه ، ذیل



«البندقیه »؛ «از تفنگ چه می دانید؟»، ص 44 ) . از اواسط قرن سیزدهم / نوزدهم فناوری تولید سلاحهای جنگی شروع به پیشرفت کرد تا اینکه در 1287/1870، تفنگ سوزنی ساخته شد. بُرد گلوله در این نوع تفنگ بیشتر بود و گلوله از ته لوله وارد آن می شد که این سرعت تیراندازی را می افزود ( قوزانلو، ج 2، ص 622ـ624 ) .

در باره تاریخ ورود تفنگ به ایران اختلاف نظر وجود دارد؛ به نوشته سیوری ( 1345 ش ، ص 116ـ117 ) و الگود ( ص 114 ) ، ونیزیها بودند که سلاح گرم را به ایران معرفی کردند و در زمان آق قوینلوها، در 877 شماری توپ و تفنگ به ایران فرستادند که در قبرس مورد دستبرد قرار گرفت ( نیز رجوع کنید به باربارو، ص 49ـ54 ) اما باتوجه به اینکه طهرانی در کتاب دیاربکریه ( ص 63 ) بر استفاده از تفنگ و توپ در دوره قراقوینلو و در جنگهای دوره قرایوسف ( 792ـ823 ) تصریح کرده است ، تاریخ ورود تفنگ به ایران به زمانی دورتر می رسد. بنابراین ، ادعای مفتون دُنبُلی ( ص 132 ) که گفته است اولین بار در زمان سلطان حسین بایقرا ( 837 ـ911 ) ، ملاحسین واعظ کاشفی طرح تفنگ را به ایران آورد و بتدریج از روی آن تفنگ ساختند، نمی تواند مقبول باشد. به نوشته منشی قمی ( ج 1، ص 72 ) ، در نبرد میان الوندشاه آق قوینلو و شاه اسماعیل در 907، نخستین بار صدای تفنگ شنیده شد ( نیز رجوع کنید به عالم آرای صفوی ، ص 68، 96، 102، 272، 290، 493، 519 ) . به نوشته مفتون دنبلی ( ص 133 ) ، شاه اسماعیل اول صفوی ( حک : 905ـ930 ) برای تعلیم تیراندازی با تفنگ به نظامیان ایرانی ، معلمان فرانسوی و انگلیسی را به کار گمارد. در این دوره شش هزار قبضه تفنگ از انگلیس وارد شد و به استادان تفنگ ساز ایرانی دستور داده شد که تفنگها را از روی آنها بسازند ( همانجا ) .

به نوشته سیوری ( 1345 ش ، ص 119ـ120 ) ، در 913 از تفنگ فتیله ای نوع عجمی استفاده می کردند. این نوع تفنگ ساخت ایران بود و لوله آن به طرز خاصی به قنداق بسته می شد و بُردش زیاد بود. اما گفتنی است که ایرانیان ، در دوم رجب 920، در جنگ چالدران ، از هیچ سلاح آتشینی استفاده نکردند ( همو، 1378 ش ، ص 39؛ پارسادوست ، ص 420؛ نیز رجوع کنید به چالدران * ، جنگ ) . در احسن التواریخ ( روملو، ج 12، ص 171 ) و همچنین عالم آرای شاه اسماعیل ( ص 282 ) مدارکی وجود دارد که نشان می دهد پیش از مرگ شاه اسماعیل اول ( 930 ) ، سپاهیان ایران از تفنگ استفاده می کرده اند و عده ای از نیروهای صفوی که در پادگان هرات مستقر بودند، نیروهای عبداللّه خان ازبک را با تیر و تفنگ عقب نشاندند.

بر پایه این شواهد، می توان حدس زد که تلاش جدّی برای تجهیز قشون ایران به سلاح آتشین ، در زمان شاه اسماعیل اول و احتمالاً حتی قبل از جنگ چالدران ، . . .