thebaic electuary
فارسی به انگلیسی
مترادف ها
پادزهر، ضد سم، پازهر، تریاق
پادزهر، تریاق، شیره قند، تریاقی
تریاق، نوش، شیره قند
پیشنهاد کاربران
تریاک
تریاق:[ اصطلاح طب سنتی ]به کسر تاء فارسی تریاک نامند و هرچه در شأن او باشد که حفظ قوّت و صحت مزاج روح به حدی کند که رفع ضرر سم از خود نماید به این اسم نامند و گویند تریاق مخصوص به دوایی صناعی است و آنکه افیون را تریاق می�نامند به جهت حفظ قوّت آن است که در این امر با تریاق حقیقی اشتراک دارد.
تِرْیاق، یا دریاق، معرب واژۀ یونانی θηpıαkή ( و نیز: θηpıαkòν صورتهای مؤنث و خنثى از واژۀ θηpıαkóς، بعدها در لاتینی به صورت thēriacus، فرانسه: thériaque، انگلیسی:theriac /treacle ) به معنی پادزهرِ1 [گزشِ] θηpíoν ( مصغر = θήp = دَد، جانور وحشی؛ نک : «واژه نامۀ انگلیسی. . . 2»، ذیل theriac ؛ «واژه نامۀ لاتینی. . . 3»، ذیل thēriacus ) ، که به گفتۀ تروپو ( نک : اعلم، 350 - 351 ) به واسطۀ صورت سریانی آن، tèryaqi به عربی رسیده است.
... [مشاهده متن کامل]
برخی از مؤلفان دورۀ اسلامی در ریشه شناسی این واژه با استناد به حنین بن اسحاق آورده اند: این ترکیب را از آن رو تریاق نامیده اند که پادزهر گزش ددان است و ددان را به یونانی «تریا» نامند و دیگر آنکه سموم و داروهای زیانکار [دیگر] را نیز باز می دارد و این داروها را به یونانی «قا» نامند ( زهراوی، 1/375؛ قوصونی، 1/291؛ قس: جابر، گ 74 الف، به نقل از جالینوس: «معناه الشافی من السموم الحیوانیة و النباتیة» ) . عقیلی نیز افزون بر تکرار همین سخن آورده است: «و گفته اند که مرکب و مخفف از تریایوق است که تریا به معنی سم است مطلقاً، و یوق به معنی مقاوم آن. . . و نیز گویند و گفته اند معرب از تریاک فارسی است» ( قراباذین. . ، 652 ) . به نظر می رسد روایت صحیح تر سخن حنین همان باشد که اهوازی، خوارزمی، ابن هنـدو و قلانسـی ــ البته بدون استنـاد به حنیـن ــ آورده اند
( اهوازی، 2/526: «هذا الاسم مشتق من اسم الحیوان النهاش اذ
کان اسمه فی لغة یونانیین تیریون/تریون»، البته در متن به خطا
«یشربون» آمده است؛ خوارزمی، 175: «التریاق مشتق من تیریون بالیونانیة و هو اسم لما ینهش من الحیوان کالافاعی و نحوها»؛ ابن هندو، 154؛ نیز قلانسی، 48، که البته در متن چاپی این آثار به ترتیب «تبریون» و «تریوق» آمده است؛ قس بیرونی، الصیدنة، 143: «هو الدافع للسموم و لم اقف على تفسیر»؛ قس: کاسانی، 1/169 ) . در اغلب آثار دورۀ اسلامی هر دو واژۀ تریاق و دریاق ( دومی بسیار کمتر ) به کار رفته است ( ابن سرابیون، مقالۀ هفتم، باب 8: تنها دریاق؛ نک : خوارزمی، 175 - 176: «التریاق. . . و یقال له بالعربیة ایضاً دریاق»؛ تمیمی، 493 - 505، جم ؛ قفطی، 66، 106، 169، 324؛ عطار هارونی، 126 - 133؛ انطاکی، 2/92: تریاق، بالتاء و بالدال؛ عقیلی، همانجا: دِریاقه/تریاقه و دِرّاق/ترّاقه ) .
1. αντíδoσıς 2. The Oxford English… 3. Oxford Latin… 4. Nicander of Colophon 5. Theriaca.
پزشکان و داروشناسان دورۀ اسلامی غالباً برای داروی مرکبی دارای خاصیت پادزهری واژۀ تریاق، و برای داروهای مفرد دارای این ویژگی واژۀ پادزهر ( ه م ) را به کار برده اند. به نظر ابن سینا تریاق و پادزهر هر دارویی را گویند که خاصیتش نگاهداری نیرو و سلامت جان است تا جان بتواند به یاری آن زیان زهر را از خود براند. اما نام تریاق برای داروهای مرکب، و نام پادزهر برای مفرداتی که در طبیعت یافت می شوند، شایسته تر است و به نظر می رسد در مرکبات نیز عنوان تریاق برای ترکیبات گیاهی و عنوان پادزهر برای ترکیبات معدنی شایسته تر باشد و نیز چنین می نماید که میان این دو تفاوت چندانی نباشد ( 1/235 ) . البته وی، همچون بسیاری از دیگر مؤلفان دورۀ اسلامی بارها واژۀ تریاق و صفت «تریاقی»
( = دارای خاصیت پادزهری ) را هم برای مفردات و هم برای مرکبات به کار برده است ( 1/287: «جدوار تریاق همۀ سموم است»، 3/311: «المعجونات المنحطة عن درجة التریاقیة»، 3/321: «معجون تریاقی»، نیز 1/280: «بیش میش بوحا: . . . و هو اعظم التریاق البیش»؛ برای تکرار همین عبارات، نک : جرجانی، الاغراض، 616؛ ابن بیطار، 1/133؛ عقیلی، مخزن. . . ، 196: «پادزهر. . . اسم فارسی جنس تریاق است» ) . واژۀ تریاق در کاربردی عام تر به دارویی اطلاق شده است که بر آنچه «ضرر به افعال بدن رساند»، تأثیری قوی، چشمگیر و آنی داشته باشد ( عقیلی، قراباذین، همانجا ) .
بشر از دیرباز آرزوی دست یابی به دارویی را در سر می پروراند که او را از گزند همۀ زهرها، اعم از گیاهی، معدنی و نیز گزش جانوران سمی، ایمن دارد. نیکاندرُس کُلُفونی4 ( برآمدنش: 197 - 130 ق م ) در اواخر اثر منظوم خود تریاکا5 که کهن ترین تک نگاری موجود دربارۀ پادزهرها به شمار می آید
( نک : ادامۀ مقاله ) ، به این آرزوی دیرین اشاره کرده است. در این میان پادشاهان بیش از مردمان دیگر در پی چنین دارویی بودند؛ زیرا آنان از مسموم شدن به دست دشمنان سخت بیمناک بودند. از آنجا که گمان نمی رفت یک داروی پادزهری مفرد/بسیط بتواند همۀ زهرها، به ویژه زهرهای مرکب از چند زهر ساده را از زیانکاری باز دارد، پزشکان از دیرباز پیوسته در پی آن بودند تا با ترکیب چند پادزهر مفرد داروی مرکبی پدید آورند که بتواند به عنوان «پادزهر عام1» به کار رود. در حدود سال 300 ق م، ثئوفراستوس، ترکیبی پادزهری، مشتمل بر 5 جزء: «صمغ، روغن زقوم2، سنا، دارچین و مرّ»، فراهم آورد و آن را مگالیوم3 نامید ( نورتن، 60 ) . مدتها بعد، پلوتارک از داروی مرکبی مصری به نام «کوفی4» دارای 16 جزء یاد کرده است که به عنوان معجون یا مرهم، در درمان گزیدگی ( و نیز به عنوان خوشبو کننده در مراسم مذهبی ) به کار می رفته است ( فصلهای 383e - 384c، بند 80 ) .
نیکاندرس نیز در رسالۀ تریاکا به برخی ترکیبات دارای خاصیت پادزهری اشاره کرده است. به گزارش جالینوس در سدۀ 1ق م، زُپوروس ( قس: حکیم مؤمن، 985: افلیمون ) پزشک بطلمیوس، فرمانروای اسکندریه، در نامه ای به مهرداد/ میثریداتس ششم ( حک 120 - 63 ق م ) ، آخرین فرمانروا از دودمان ایرانی الاصل، اما یونانی گرای مهردادان حاکم بر پُنتُس ( بر کرانۀ دریای سیاه ) ، نسخۀ داروی مرکبی را شرح داد که بیشتر اجزاء مگالیوم و کوفی را در خود داشت و مهرداد نیز از روی آن معجونی ساخت که به نام خود وی مشهور شد. این معجون که در دورۀ اسلامی مثرودیطوس و بعدها در اروپا میثریداتوم ( و مانند آن5 ) نامیده شد، نخستین ترکیب مشهوری بود که نزد همۀ پزشکان دوران باستان به عنوان پادزهر عام پذیرفته شد ( نورتن، همانجا ) . در ا . . .
... [مشاهده متن کامل]
برخی از مؤلفان دورۀ اسلامی در ریشه شناسی این واژه با استناد به حنین بن اسحاق آورده اند: این ترکیب را از آن رو تریاق نامیده اند که پادزهر گزش ددان است و ددان را به یونانی «تریا» نامند و دیگر آنکه سموم و داروهای زیانکار [دیگر] را نیز باز می دارد و این داروها را به یونانی «قا» نامند ( زهراوی، 1/375؛ قوصونی، 1/291؛ قس: جابر، گ 74 الف، به نقل از جالینوس: «معناه الشافی من السموم الحیوانیة و النباتیة» ) . عقیلی نیز افزون بر تکرار همین سخن آورده است: «و گفته اند که مرکب و مخفف از تریایوق است که تریا به معنی سم است مطلقاً، و یوق به معنی مقاوم آن. . . و نیز گویند و گفته اند معرب از تریاک فارسی است» ( قراباذین. . ، 652 ) . به نظر می رسد روایت صحیح تر سخن حنین همان باشد که اهوازی، خوارزمی، ابن هنـدو و قلانسـی ــ البته بدون استنـاد به حنیـن ــ آورده اند
( اهوازی، 2/526: «هذا الاسم مشتق من اسم الحیوان النهاش اذ
کان اسمه فی لغة یونانیین تیریون/تریون»، البته در متن به خطا
«یشربون» آمده است؛ خوارزمی، 175: «التریاق مشتق من تیریون بالیونانیة و هو اسم لما ینهش من الحیوان کالافاعی و نحوها»؛ ابن هندو، 154؛ نیز قلانسی، 48، که البته در متن چاپی این آثار به ترتیب «تبریون» و «تریوق» آمده است؛ قس بیرونی، الصیدنة، 143: «هو الدافع للسموم و لم اقف على تفسیر»؛ قس: کاسانی، 1/169 ) . در اغلب آثار دورۀ اسلامی هر دو واژۀ تریاق و دریاق ( دومی بسیار کمتر ) به کار رفته است ( ابن سرابیون، مقالۀ هفتم، باب 8: تنها دریاق؛ نک : خوارزمی، 175 - 176: «التریاق. . . و یقال له بالعربیة ایضاً دریاق»؛ تمیمی، 493 - 505، جم ؛ قفطی، 66، 106، 169، 324؛ عطار هارونی، 126 - 133؛ انطاکی، 2/92: تریاق، بالتاء و بالدال؛ عقیلی، همانجا: دِریاقه/تریاقه و دِرّاق/ترّاقه ) .
1. αντíδoσıς 2. The Oxford English… 3. Oxford Latin… 4. Nicander of Colophon 5. Theriaca.
پزشکان و داروشناسان دورۀ اسلامی غالباً برای داروی مرکبی دارای خاصیت پادزهری واژۀ تریاق، و برای داروهای مفرد دارای این ویژگی واژۀ پادزهر ( ه م ) را به کار برده اند. به نظر ابن سینا تریاق و پادزهر هر دارویی را گویند که خاصیتش نگاهداری نیرو و سلامت جان است تا جان بتواند به یاری آن زیان زهر را از خود براند. اما نام تریاق برای داروهای مرکب، و نام پادزهر برای مفرداتی که در طبیعت یافت می شوند، شایسته تر است و به نظر می رسد در مرکبات نیز عنوان تریاق برای ترکیبات گیاهی و عنوان پادزهر برای ترکیبات معدنی شایسته تر باشد و نیز چنین می نماید که میان این دو تفاوت چندانی نباشد ( 1/235 ) . البته وی، همچون بسیاری از دیگر مؤلفان دورۀ اسلامی بارها واژۀ تریاق و صفت «تریاقی»
( = دارای خاصیت پادزهری ) را هم برای مفردات و هم برای مرکبات به کار برده است ( 1/287: «جدوار تریاق همۀ سموم است»، 3/311: «المعجونات المنحطة عن درجة التریاقیة»، 3/321: «معجون تریاقی»، نیز 1/280: «بیش میش بوحا: . . . و هو اعظم التریاق البیش»؛ برای تکرار همین عبارات، نک : جرجانی، الاغراض، 616؛ ابن بیطار، 1/133؛ عقیلی، مخزن. . . ، 196: «پادزهر. . . اسم فارسی جنس تریاق است» ) . واژۀ تریاق در کاربردی عام تر به دارویی اطلاق شده است که بر آنچه «ضرر به افعال بدن رساند»، تأثیری قوی، چشمگیر و آنی داشته باشد ( عقیلی، قراباذین، همانجا ) .
بشر از دیرباز آرزوی دست یابی به دارویی را در سر می پروراند که او را از گزند همۀ زهرها، اعم از گیاهی، معدنی و نیز گزش جانوران سمی، ایمن دارد. نیکاندرُس کُلُفونی4 ( برآمدنش: 197 - 130 ق م ) در اواخر اثر منظوم خود تریاکا5 که کهن ترین تک نگاری موجود دربارۀ پادزهرها به شمار می آید
( نک : ادامۀ مقاله ) ، به این آرزوی دیرین اشاره کرده است. در این میان پادشاهان بیش از مردمان دیگر در پی چنین دارویی بودند؛ زیرا آنان از مسموم شدن به دست دشمنان سخت بیمناک بودند. از آنجا که گمان نمی رفت یک داروی پادزهری مفرد/بسیط بتواند همۀ زهرها، به ویژه زهرهای مرکب از چند زهر ساده را از زیانکاری باز دارد، پزشکان از دیرباز پیوسته در پی آن بودند تا با ترکیب چند پادزهر مفرد داروی مرکبی پدید آورند که بتواند به عنوان «پادزهر عام1» به کار رود. در حدود سال 300 ق م، ثئوفراستوس، ترکیبی پادزهری، مشتمل بر 5 جزء: «صمغ، روغن زقوم2، سنا، دارچین و مرّ»، فراهم آورد و آن را مگالیوم3 نامید ( نورتن، 60 ) . مدتها بعد، پلوتارک از داروی مرکبی مصری به نام «کوفی4» دارای 16 جزء یاد کرده است که به عنوان معجون یا مرهم، در درمان گزیدگی ( و نیز به عنوان خوشبو کننده در مراسم مذهبی ) به کار می رفته است ( فصلهای 383e - 384c، بند 80 ) .
نیکاندرس نیز در رسالۀ تریاکا به برخی ترکیبات دارای خاصیت پادزهری اشاره کرده است. به گزارش جالینوس در سدۀ 1ق م، زُپوروس ( قس: حکیم مؤمن، 985: افلیمون ) پزشک بطلمیوس، فرمانروای اسکندریه، در نامه ای به مهرداد/ میثریداتس ششم ( حک 120 - 63 ق م ) ، آخرین فرمانروا از دودمان ایرانی الاصل، اما یونانی گرای مهردادان حاکم بر پُنتُس ( بر کرانۀ دریای سیاه ) ، نسخۀ داروی مرکبی را شرح داد که بیشتر اجزاء مگالیوم و کوفی را در خود داشت و مهرداد نیز از روی آن معجونی ساخت که به نام خود وی مشهور شد. این معجون که در دورۀ اسلامی مثرودیطوس و بعدها در اروپا میثریداتوم ( و مانند آن5 ) نامیده شد، نخستین ترکیب مشهوری بود که نزد همۀ پزشکان دوران باستان به عنوان پادزهر عام پذیرفته شد ( نورتن، همانجا ) . در ا . . .