ترسا

در سرزمینهای اسلامی ، چون مسلمانان با مسیحیان آشنایی داشتند، در گفتگو از کفر و بی دینی ، به ترسایان نیز اشاره می کردند ( آریان ، ص 233 ) ، چنانکه امیر معزّی ( متوفی 520 ) ترسا را لقب کافران دانسته ( ص 18 ) و کمال اسماعیل ( متوفی 635 ) ترسایی را مترادف کافری گفته است ( ص 15؛ نیز رجوع کنید بهمولوی ، 1355 ش ، ج 5، ص 229 ) . ناصرخسرو ( متوفی 481 ) از اینکه ترسایان عیسی علیه السلام را فرزند خدا می دانند، انتقاد کرده است ( ص 58 ) . عطّار نیشابوری ( متوفی 618 ) در حکایتی از الهی نامه ( ص 62ـ63 ) با نظر به همین اعتقاد ترسایان ، می گوید که ترسایی فرزندی زیبا داشت ، فرزندش بیمار شد و درگذشت ، پس از آن ، ترسا مسلمان شد و گفت : اگر خدا فرزندی داشت ، به داغ من خشنود نمی بود.
در اشعار فارسی اشاره شده است که ترسایان و رهبانان در روم مقیم اند ( امیر معزّی ، ص 3؛ سنایی ، ص 803 ) . از شعر سنایی غزنوی ( متوفی ح 535؛ ص 56 ) برمی آید که ترسایان پزشکی هم می کرده اند. مسعود سعد ( متوفی 515؛ ص 636 ) در شهرآشوب خود، از اینکه ترسا در برکة معبود خود روی و موی می شوید، و ذبح حیوان در مذهب او روا نیست ( ! ) سخن گفته و عطّار ( 1368 ش ، ص 95 ) به شرابخواری ترسایان اشاره کرده است . خاقانی ( متوفی 595 ) نیز در قصیدة ترسائیه ، ترسا را وصف کرده است و در مطلع آن از کژ بودن خط ترسا، یعنی خط یونانی که از چپ به راست نوشته می شود ( مینورسکی ، ص 55 ) ، سخن گفته : «فلک کژروترست از خط ترسا/ مرا دارد مسلسل راهب آسا» ( خاقانی ، ص 23 ) . مولانا جلال الدین ( متوفی 627 ) نیز در مثنوی ( دفتر پنجم ، ص 157 ) گفته است که ترسا نزد کشیش گناهان یک سالة خود را برمی شمارد تا کشیش از او در گذرد و عفو کشیش را عفو خدا می داند.
در بسیاری از اشعار، از برخی جامه ها و ابزارهای ترسایان سخن رفته است ؛ مثلاً به رنگ تیرة جامة ترسایان یا رهبانان اشاره شده است . رابعة قزداری ، سرایندة قرن چهارم ، می گوید که بنفشه دین ترسا را پذیرفت که جامة کبود پوشید ( پیشاهنگان شعر پارسی ، ص 161 ) و فرخی سیستانی ( متوفی 429؛ ص 2 ) می گوید ترسا جامة سوکواران می پوشد، چون دل او می داند که آیین وی تباه می گردد. جامة ترسایان مانند جامة زاهدان و صوفیان بوده است ، ازینرو سنایی ( ص 693 ) خطاب به زاهدان ریاکار دوران خود می گوید: «جامه مؤمن ، سینه کافر، رسم ترسایان بُوَد». از صلیب یا چلیپای ترسایان هم در ادب فارسی بسیار سخن رفته است . فرخی ( ص 4 ) نماز را مایة مؤمن و صلیب را قبلة ترسا ذکر کرده است ، و بسیاری از شاعران زلف معشوق خود را به صلیب یا چلیپا مانند کرده اند؛ از جمله سعدی ( متوفی ح 690ـ695 ) به معشوق خود می گوید که در سرزمین کافران ( ترسایان ) بت و صلیب می پرستند و روی و زلف تو بت و صلیب عالَم اسلام است ( 1361 ش ، ص 424؛ نیز برای زلف چلیپا رجوع کنید به صائب تبریزی ، ج 4، ص 1595 ) . بیش از همة اینها در ادب فارسی از زنّار * ، کمربند خاص ترسایانِ ( مسیحیانِ ) مشرق زمین ( رجوع کنید بهمینورسکی ، ص 60، تعلیقات زرین کوب ، ص 101 ) ، یاد شده است ( رجوع کنید به ادامة مقاله ) و تعبیراتی نظیر «زنّار گشودن »، «زنّار دریدن »، «زنّار بریدن » و «زنّار گسستن » به معنای «توبه کردن از کافری و مسلمان شدن » به کار رفته است ( مثلاً رجوع کنید بهخاقانی ، ص 622؛ عطّار، 1368 ش ، ص 378ـ379؛ سعدی ، 1361 ش ، ص 495؛ مولوی ، 1355 ش ، ج 3، ص 36 ) . گویا چون زردشتیان نیز «کُستی » برمیان می بستند ( معین ، ذیل «کُستی » ) ــ که بی شباهت به زنّار نبوده ــ در ادب فارسی گبر ( زردشتی ) و ترسا مترادف آمده اند ( مثلاً سعدی ، 1368 ش ، ص 49 ) و «زنّار» به جای «کستی » به کار رفته است ( رجوع کنید به سنایی ، ص 360، 576؛ صائب ، ج 6، ص 31 ) ؛ گاهی نیز به زُنّار مُغان تصریح شده است ( سعدی ، 1363 ش ، ص 142، 176 ) .
ظاهراً زمانی مسلمانان از قبحِ شرک و کفر ترسایان چشم پوشیدند که بعضی از آنان به دلبری ترسا دل باختند و به توصیف زیبایی او پرداختند. چندین حکایت در بارة چنین عشقهایی در کتابهای ادبی مسلمانان دیده می شود ( برای اینگونه حکایات رجوع کنید بهزرین کوب ، ص 214، 217؛ نیز رجوع کنید به ادامة مقاله ) . آخرین نمونة مشهور اینگونه داستانها در ادب فارسی ، داستان عشق امیرارسلان رومی به فرخ لقا، دختر پطرس شاه فرنگی ، است که آن را نقیب الممالک شیرازی ، نقال ناصرالدین شاه قاجار ( حک : 1264ـ1313 ) ، پرداخته است .
بیشترین کاربرد ترسا و زنّار را در بخشی از اشعار غنایی ـ عرفانی فارسی می توان یافت که اصطلاحاً به قلندریات مشهور است . در اینگونه اشعار ــ که ظاهراً بی تأثیر از حکایتهای عشق مسلمانان به زیبارویان ترسا نیست ــ ذکر ترسا و ترسایی با بُن مایه های خَمریات و توصیفهای عاشقانه و دیدگاههای عارفانه درآمیخته و «دیر ترسا» و «احوال ترسابچه » در ترسیم صحنه های خوشباشی و شادکامی به کار رفته است . از آنرو که اینگونه اشعار رمزآمیز به نظر می رسد، ترسا کنایه از کسی است که از قیود ظاهری شرع فارغ گردیده و ترسابچه همچون شیخ و مرشدی است که طالب را مست و بی خود می کند و از تعلقات ظاهری می رهاند ( رجوع کنید به آریان ، ص 304؛ نیز رجوع کنید به ادامة مقاله ) . بیشترینِ اینگونه اشعار را در دیوان عطّار می توان یافت : «ترسا بچه ایم افکند از زهد به ترسایی / اکنون من و زنّاری در دیر به تنهایی » ( ص 695؛ قس همو، 1375 ش ، ص 293؛ برای تفسیر عرفانی اینگونه اشعار وی رجوع کنید به ابن بزاز، ص 537 ـ539 ) و نیز می گوید که دل چو زلف محبوب را دید، از زلف او زنّار بر میان بربست و بی باکانه به ترسایی در آمد ( ص 227 . . .

"نتوان کم ز پیر ترسا بود
میرد از کف صنم برون ندهد. " نظیری ( از آنندراج ) .
پ. ( اصطلاح صوفیان ) نزد صوفیه مرد روحانی را گویند که صفات ذمیمه ٔ نفس اماره ٔ او متبدل شده باشد و بصفات حمیده گراییده گردد. و نیز ترسا بمعنی مرد موحد آمده است . ( از کشاف اصطلاحات الفنون ) .
رجوع شود به ترسا.
ت. راهب. رجوع شود به رهبانیت و همچنین به مقالۀ رهبانیت در دانشنامۀ ویکی پدیای فارسی.