بربر

که در حال حاضر اکثر جمعیت شیعیان افغانستان را تشکیل می دهند و این لقب بخاطر جنگجو و دلاور بودن این قوم به آنها داده شده است

واژة بربر را ظاهراً نخستین بار رومیان در پى تهاجم به این منطقه بر این قوم اطلاق کردند و گویا دارای مفهومى تحقیرآمیز بوده است . این نام سپس به کتاب مقدس نیز راه یافت ، ولى در آنجا متضمن چنین معنایى نبود ( دیویس ، 59 ؛ عبدالحمید، 1/78 - 79؛ مادون ، 20؛ زنیبر، 1130 ) .
بربرها از دوران باستان خود را امازیغن مى خواندند و مصریان هم از عصر فراعنه آنها را به همین نام مى شناختند ( شفیق ، 674 - 676؛ زنیبر، همانجا ) ، ولى در منابع عصر اسلامى آنها را بربر خوانده اند و نویسندگان کوشیده اند برپایة لغت شناسى و نسب شناسى ، این نام و وجه تسمیة آن را توضیح دهند ( قلقشندی ، صبح . . . ، 1/360، بب؛ سویدی ، 427 بب ؛ عبدالحمید، 1/80 - 81؛ آل على ، 42؛ بل ، 44 ) . در آثار این دوره ، منطقة شمال افریقا را بلاد بربر و ممالک بربر نیز خوانده اند ( یاقوت ، 1/540 - 541؛ دیویدسن ، 171، 259 ) . غیر از شمال افریقا، برخى مناطق در جهان اسلام نیز بربر یا برابر نامیده مى شوند ( مثلاً نک: I/1171 - 1172 , 2 ؛ EIرافق ، 759؛ دباغ ، 63 ) .
در حالى که برخى قدمت حضور بربرها در افریقا را به چند هزار سال پیش مى رسانند ( الموسوعة. . . ، 4/296 ) ، بسیاری از نویسندگان کهن اسلامى خاستگاه آنان را مناطق دیگری ، چون شام و فلسطین دانسته ، و آورده اند که بربرها از این مناطق به افریقا مهاجرت کرده ، و گروهى نیز بعدها به جنوب اروپا و اسپانیا رفته ، و ساکن شده اند ( ابن اثیر، 1/203، 3/26؛ اصطخری ، 20 - 22؛ ابن خردادبه ، 88 - 92؛ قلقشندی ، همان ، 1/361 - 364، فهرست ؛ ابن فقیه ، 83؛ ابن خلدون ، یحیى ، 1/178 بب ؛ ابن خلدون ، العبر، 6/97، 108 - 110؛ ابن ابى دینار، 22، 145؛ بن عامر، 15؛ 2 ؛ EIقس : زنیبر، 1131 ) .
نژاد بربرها نیز از روزگاران کهن موردبحث مورخان بوده است و در قرون جدید نیز پژوهشگران شرق و غرب به این مسأله پرداخته اند. علاوه بر آنکه در سده های میانة اسلامى ، بعضى از مورخان ، بربرها را از اعراب عاربه یا یمنى دانسته اند، برخى از نسب شناسان مسلمان امروز نیز کوشیده اند برای بعضى از قبایل بربر مانند صنهاجه و زناته اصل عربى بیابند ( همانجا ) . با اینهمه ، گروهى از مورخان مسلمان ، بربرها را تیره ای از قبطیان ، کنعانیان ، عمالیق و یا غیرسامى مثلاً رومى دانسته اند ( قلقشندی ، همان ، 1/361 - 364؛ یاقوت ، همانجا؛ ابوالفدا، 1/121؛ ابن خلدون ، العبر، 6/89 - 97 ) . در قرون اخیر که اروپاییان بر شمال افریقا تسلط یافتند، بنا بر دلیلهای سیاسى کوششهایى نشان دادند تا اصل اروپایى برای بربرها بیابند ( نک: شفیق ، 676 ) .
بنابر کشفیات باستان شناسى ، بربرها دست کم از هزارة 3ق م در منطقه حضور داشته اند و اسنادی در دست است که نشان مى دهد با مصریان در نزاع بوده اند. گفته اند که بربرها از حدود یک سده پیش از میلاد دولت و سازمان حکومتى قدرتمند و گسترده ای داشته اند ( بن عامر، همانجا؛ دیویدسن ، 31 - 32، 96 - 97 ) . با اینهمه ، رومیها و ژرمنها در قرون متمادی بر سرزمینهای بربر مسلط بودند و تا فتح اسلامى شمال افریقا هنوز بخش مهمى از این سرزمین در دست فرنگان بود ( ابن کثیر، 7/152؛ قلقشندی ، همان ، 5/116، 7/1377 ) .
سردارانى چون عبدالله بن ابى سرح ، عمرو بن عاص ، حسان بن نعمان و عقبة بن نافع از نخستین کسانى بودند که به فتح شمال افریقا همت گماشتند. قبایل مختلف بربر در حوادث این دوره ، مواضع گوناگونى داشتند؛ برخى با فاتحان مسلمان همراه بودند و برخى روزگاری نسبتاً دراز به مقابله مى پرداختند. رفتار سرداران مسلمان نیز با قبایل و طوایف بربر از آغاز فتوحات اسلامى متفاوت بود، اما کشمکشها به تدریج فرو نشست و بربرها در ایجاد و استمرار دولت اسلامى اسپانیا نقشهای مهمى برعهده گرفتند ( یعقوبى ، 339، 346؛ ابن اثیر، 3/25 - 26، 93، 419 - 465، 4/105؛ قیروانى ، 59 - 60؛ ابن خلدون ، العبر، 6/106 بب؛ ابن ابى دینار، 29 بب؛ قلقشندی ، همان ، 5/117؛ ذهبى ، 50؛ لوتورنو، . ( 211 - 212
رفتار ستمگرانة برخى حکام مسلمان نسبت به بربرها که به آنان به دیدة موالى خویش مى نگریستند، موجب بروز قیامها و نهضتهایى گاه گسترده برضد دستگاه خلافت یا حکام عرب شمال افریقا و حتى اسپانیا گردید. عصیان بربرها بر عقبة بن نافع میان سالهای 41 تا 43ق /661 - 663م و قیام کُسَیلة بن کُمرم ( مق 69ق /688م ) از نخستین نهضتهای ضدخلافت اموی در این منطقه به شمار مى رود. پس از آن از قیامى در 74ق /693م و شورش بربرهای طنجه به رهبری میسرة خارجى در 110ق /728م مى توان یاد کرد که مشکلات جدی برای حکام محلى پدید آورد. در اوایل دولت عباسیان ، این شورشها فرونشست ، ولى پس از مرگ یزید بن حاتم مهلبى والى قیروان ، نهضتهای استقلال طلبانة بربرها وارد دورة جدیدی شد و از حدود سال 184ق /800م دستگاه خلافت عملاً سیطرة کامل خود را بر شمال افریقا از دست داد و خوارج به فعالیت گسترده ای در منطقه دست زدند و در بسیاری مواقع رهبری بربرهای مخالف را برعهده گرفتند. از آن میان ، مى توان به قیام ابوحاتم اباضى و ابوعاد و ابوخزر زناتى اشاره کرد ( ابن اثیر، 3/419، 4/107 - 108، 370 - 372، 539 - 540، 5/598، 6/10 - 11، 8/598؛ ابن قوطیه ، 40 بب؛ قلقشندی ، همان ، 5/117 - 118؛ ابن تغری بردی ، 2/20؛ حرکات ، 36 - 37، 71؛ پولم ، 44 - 45 ) .
علاوه بر خوارج که رهبری سیاسى و نظامى و یا فکری برخى جنبشها را در دست داشتند، قوم گرایى بربرها نیز عامل مهمى در مخالفت آنان با حاکمان رسمى به شمار مى رفت و همین معنى سبب شده است تا برخى مورخان خصایص قومى و اخلاقى بربر را مهم ترین سبب این قیامها بدانند ( ابن اثیر، 5/190 - 194، 249 - 251؛ ابن قوطیه ، 41 - 44؛ اخبا . . .