امپراطوری روم

پایتخت رم
کنستانتینوپول
زبان ( ها ) یونانی
لاتین
دین دین چندگانه رومی
مسیحیت
دولت امپراطوری
امپراتور آگوستوس ( اولین )
کنستانتین یازدهم ( آخرین )
قانونگذار سنای روم
تاریخچه
- تأسیس ۲۷ قبل از میلاد
- انقراض ۴۷۶روم غربی
۱۴۵۳روم شرقی
مساحت
- قبل از میلاد۲۵ ۲۷۵۰۰۰۰کیلومترمربع ( ۱٬۰۶۱٬۷۸۱مایل مربع )
- بعد از میلاد۱۱۷ ۶۵۰۰۰۰۰کیلومترمربع ( ۲٬۵۰۹٬۶۶۴مایل مربع )
- بعد از میلاد۳۹۰ ۴۴۰۰۰۰۰کیلومترمربع ( ۱٬۶۹۸٬۸۴۹مایل مربع )
جمعیت
- حدود قبل از میلاد۲۵ ۵۶۸۰۰۰۰۰
- حدود بعد از میلاد۱۱۷ ۸۸۰۰۰۰۰۰
گسترهٔ زمانی امپراتوری روم: جمهوری روم ۵۱۰ تا ۴۰ پ. م. امپراتوری روم ۲۰ تا ۳۶۰ م. امپراتوری روم غربی ۴۰۵ تا ۴۸۰ م. امپراتوری روم شرقی ۴۰۵ تا ۴۸۰ م.
روم اشاره به سرزمین هایی در اروپا و آسیای صغیر دارد که مدتی در دست امپراتوری روم بود.
تا قبل از قرن دوم پیش از میلاد، رومیها بیشتر نواحی غرب اروپا، شرق نزدیک، و شمال آفریقا را تحت کنترل داشتند. از قرن سوم قبل از میلاد، رومیها شروع به تشکیل امپراتوری کردند. در سالِ ۳۹۵ پس از میلاد امپراتوری روم دو پاره شد. دو پاره شدن امپراتوری روم موجب دو پاره شدن فرهنگ اروپایی و مسیحیتِ اروپایی شد. چنان که دولت روم شرقی نماینده فرهنگ یونانی و کلیسای ارتدکس بود و خط رسمی در این دولت خط یونانی و سیرلیک. در قرن پنجم میلادی، مرزهای امپراتوری روم مورد تاخت و تاز بربرهایی که تشنه تصرف سرزمین های تازه بودند قرار گرفت. بربرهای گوت، واندال، بورگاندی که از نژاد ژرمن بودند و همچنین هون های آتیلا در این تاخت و تاز شرکت داشتند. رومیها در بعضی موارد با بربرها مصالحه می کردند. گاهی نیز با ایجاد تفرقه در بین قبایل، آن ها را تضعیف می کردند. در اواخر قرن پنجم میلادی، امپراتوری روم غربی فروپاشید، و بربرها حکومتهای پادشاهی جدیدی در اروپا بنا نهادند. در سال ۴۷۶ میلادی، آخرین امپراتور روم غربی توسط فرمانده سپاهان، ادواسر که یک بربر بود، از قدرت کنار زده شد. بدینسان، امپراتوری روم غربی، تحت سلطه بربرها قرار گرفت. اما اندیشه ایجاد مجدد امپراتوری در غرب هیچگاه فراموش نشد و این امر را می توان در امثال شارلمانی و ناپلئون مشاهده کرد. امپراتوری روم شرقی هم در سال ۱۴۵۳ به دست ترکان عثمانی برافتاد.
محتویات
۱ پیشینه
۱. ۱ اقوام نخستین
۱. ۲ عصر پادشاهی ( ۷۵۰ تا ۵۱۰ پیش از میلاد )
۱. ۳ عصر جمهوری ( ۵۱۰ تا ۲۷ پیش از میلاد )
۱. ۴ نبردهای پونیک میان روم و کارتاژ ( ۲۶۴ تا ۱۴۵ پیش از میلاد )
۱. ۵ نبردهای روم با یونان
۱. ۶ قیام اسپارتاکوس
۱. ۷ نبرد حران، نخستین جنگ ایران و روم
۱. ۸ ژولیوس سزار، دیکتاتور جاه طلب
۲ عصر امپراتوری ( سال ۲۷ پیش از میلاد تا ۴۷۶ پس از میلاد )
۲. ۱ برخی رویدادها
۳ سلسله آگوستوس جولیا
۳. ۱ تیبریوس ( ۱۴ تا ۳۷ میلادی )
۳. ۲ کالیگولا ( ۳۷ تا ۴۱ میلادی )
۳. ۳ کلادیوس ( ۴۱ تا ۵۴ میلادی )
۳. ۴ نِرون ( ۵۴ تا ۶۸ میلادی )
۴ سالی با چهار امپراتور ( ۶۸ تا ۶۹ پس از میلاد )
۵ سلسله فلاویان
۵. ۱ وسپاسین ( ۶۹ تا ۷۹ میلادی )
۵. ۲ تیتوس ( ۷۹ تا ۸۱ میلادی )
۵. ۳ دومیتین ( ۸۱ تا ۹۶ میلادی )
۶ سلسله آنتونین
۶. ۱ نروا ( ۹۶ تا ۹۸ میلادی )
۶. ۲ تراژان ( ۹۷ تا ۱۱۷ میلادی )
۶. ۳ هادریان ( ۱۱۷ تا ۱۳۸ میلادی )
۶. ۴ آنتونیوس پیوس ( ۱۳۸ تا ۱۶۱ میلادی )
۶. ۵ مارکوس اورلیوس ( ۱۶۱ تا ۱۸۰ میلادی )
۶. ۶ کومودوس ( ۱۸۰ تا ۱۹۲ میلادی )
۷ سلسله سوران
۸ بحران قرن سوم و آغاز درگیری های داخلی
۹ اصلاحات دیوکلتین
۱۰ کنستانتین و تغییر پایتخت امپراتوری
۱۱ سلسله والنتین
۱۲ طبقات اجتماعی در روم
۱۲. ۱ پاتریسین
۱۲. ۲ پلب ها
۱۳ هنر رومی
۱۴ موسیقی رومی
۱۵ خدایان روم و باستان
۱۵. ۱ اُلِمپ
۱۵. ۲ زِئوس
۱۵. ۳ پوزئیدون
۱۵. ۴ هادِس
۱۵. ۵ دیگر خدایان روم و باستان
۱۶ تقسیمات
۱۷ جستارهای وابسته
۱۸ منابع
۱۹ پیوند به بیرون
پیشینه
اقوام نخستین
خاستگاه تمدن و امپراطوری روم، شهر باستانی رم در ایتالیا است. اما پیش از تشکیل دولت یکپارچه روم، قبایلی چون لاتین ها، سابین ها و سامنیت ها در هزاره دوم پیش از میلاد، از شمال اروپا و با عبور از کوه های آلپ وارد سرزمین حاصلخیز و گرم ایتالیا شده، در آنجا سُکنی گزیده بودند. این اقوام در خانه های گِلی زندگی می کردند و بیشتر به دامداری و کشاورزی مشغول بودند. در قرن نهم اقوام دیگری به نام اتروسک ها از آسیای صغیر ( ترکیه ) وارد ایتالیا شدند و در همسایگی آن ها ساکن شدند. اتروسک ها به سبب همسایگی با یونانی ها هم تحت تأثیر فرهنگ یونانی قرار داشتند و هم در فنون مختلف از جمله معماری، فلزکاری و سفالگری مهارت کسب کرده بودند، حکومت مقتدری در شمال ایتالیا به وجود آوردند. سومین گروه پس از لاتین ها و اتروسک ها، یونانی ها بودند که در قرن هشتم پیش از میلاد وارد سرزمین ایتالیا شدند. در آن زمان، دولت شهرهای قدرتمند یونانی چون آتن، اسپارت و کورنت به منظور توسعه قلمرو حکومت های خود به سرزمین های اطراف یورش بردند و جزیره سیسیل و بخش اعظمی از جنوب ایتالیا تحت سیطره یونانی ها درآمد. به این ترتیب لاتین ها از دو طرف در محاصره قرار گرفتند. اتروسک ها که در شمال، حکومتی پادشاهی برپا کرده بودند و یونانی ها که سواحل جنوب ایتالیا را مستعمره خود ساخته بودند.
عصر پادشاهی ( ۷۵۰ تا ۵۱۰ پیش از میلاد )
مورخان، تاریخ روم باستان را به سه دوره پادشاهی، جمهوری و امپراتوری تقسیم می کنند. رومولوس نخستین پادشاه رومیان، شهر رم را بنیان نهاد و پس از مرگ پدربزرگش به پادشاهی رم رسید. رومولوس پس از اتحاد با سابین ها تعدادی از پاتریسین ها ( مردان اشراف زاده ) را به عنوان سناتور برای شرکت در انجمن مشورتی سنا انتخاب کرد. رومولوس طی ۳۸سال حکومت خود، توانست بسیاری از شهرهای سرزمین لاتیوم را تحت تسلط درآورد و شهر رم را به یک شهر بزرگ تبدیل کند. او پس از مرگ به مقام خدایی رسید و معبدی برای پرستش روح او در بازار شهر ساخته شد. با قدرت گرفتن رم، قبایل همسایه از جمله اتروسک ها نیز با لاتین ها متحد شدند و به این ترتیب روم به قدرتمندترین دولت شبه جزیره ایتالیا تبدیل شد. اتروسک ها خود را کمتر از رومی ها نمی دیدند، خواهان مشارکت در نظام کشور شدند، به طوری که پنجمین پادشاه روم به نام پریسکوس از میان آن ها برگزیده شد. ششمین پادشاه روم نیز از اشراف اتروسکی انتخاب شد. در این دوره، مردم بر اساس قبیله و دارائی شان به طبقات مختلف تقسیم شدند و هریک از این گروه ها دارای حق و حقوق اجتماعی و وظایف اجباری خاصی بودند. به این ترتیب، شکاف طبقاتی عظیمی بین قبایل ثروتمند و فقیر به وجود آمد و موجب نارضایتی توده مردم شد. هفتمین پادشاه روم نیز سوپربوس بود. در دوره پادشاهی او اتروسک ها به بالاترین مقام رسیدند و ثروت کَلانی به چنگ آوردند. عامه مردم اتروسک ها را به چشم غاصبان بیگانه می نگریستند و به دنبال فرصتی برای بیرون کردن آن ها از سرزمین بودند. عاقبت در سال ۵۰۹ پیش از میلاد، تعدادی از سناتورها به رهبری بروتوس پادشاه را خَلع و حکومت را جمهوری اعلام کردند.
عصر جمهوری ( ۵۱۰ تا ۲۷ پیش از میلاد )
پس از سقوط نظام پادشاهی و به پیشنهاد بروتوس، مجمعی همگانی متشکل از عوام و پاتریسین های رومی تشکیل شد، تا هربار یکی از سناتورها برای مدتی به عنوان رئیس حکومت برگزیده شود. برای جلوگیری از قدرت گرفتن رئیس از موقعیت خود، دو نفر یا دو کنسول با اختیارات مساوی در رأس حکومت قرار دادند. مهم ترین وظیفه کنسول، اداره دولت و اجرای قوانین تصویب شده در مجلس سنا بود. هر یک از این دو کنسول ارتش مجزایی داشتند. در حکومت جمهوری نیز مجلس سنا همچنان حق قانون گذاری و عزل و نصب کارگزاران دولتی از جمله قضاوت و مأموران جمع آوری مالیات را بر عهده داشتند. در قرن چهارم پیش از میلاد، قوم وحشی گل ها ( فرانسه ) که در شمال اروپا می زیستند، از شمال وارد ایتالیا شدند و پس از چپاول شهرهای شمالی به سمت جنوب حمله ور شدند اما در جنگی که رخ داد در نهایت رومی ها شکست سنگینی متحمل شدند. مهاجمان وارد شهر شدند و شروع به غارت کردند، چند ماه طول کشید تا رومی ها ارتش خود را سازماندهی کردند و آن ها را از خاک بیرون انداختند. در قرن سوم اینبار با هجوم اقوام سامینت مواجه شدند، اما آن ها نتوانستند کاری از پیش ببرند و تسلیم شدند. پس از آن تمام توجه روم معطوف به شهرهای یونانی جنوب ایتالیا شد، حاکمان این شهرها از پادشاه یونانی اپیروس درخواست کمک کردند. اپیروس با سپاه عظیمی به یاری یونانیان رفت، اما پس از چند نبرد مجبور به بازگشت شد و شهرهای یونانی ناچار به تسلیم شدند. به تدریج و با توسعه روم، جاده هایی امن و مستحکم از پایتخت روم به شهرهای دوردست ساخته شد. ساخت این جاده ها که با امتیاز بسیار دیگری همراه بود، باعث محکم تر شدن پیوندهای سیاسی و اجتماعی میان مردم شد، تا آنجا که در اواخر قرن دوم پیش از میلاد، تقریباً همه مردم شمال و جنوب ایتالیا علاوه بر خط لاتین، آداب و رسوم رومی ها را پذیرفته و جزئی از ملت واحد روم شده بودند.
نبردهای پونیک میان روم و کارتاژ ( ۲۶۴ تا ۱۴۵ پیش از میلاد )
نقشه جنگ های پونیک میان کارتاژ و جمهوری روم.
جنگ های پونیک، به مجموعه جنگ های طولانی و سهمگین و دامنه داری گفته می شود که طی سدهٔ سوم قبل از میلاد، میان دو امپراطوری بزرگ روم و کارتاژ درگرفت و مدت بیست و چهار سال تمام به طول انجامید و تلفات بسیار به همراه داشت. آغاز این جنگ ها، بر سَرِ تصاحب جزیرهٔ سیسیل بود که جزیره ای ثروتمند و حاصلخیز محسوب می شد و از جمله در اراضی آن بهترین و مرغوبترین انواع انگور و پرتقال و زیتون و… به عمل می آمد و به لحاظ استراتژیکی نیز در نواحی ساحلی آن کولونی های ثروتمند یونانی واقع شده بودند. به همین دلیل هم کنسول های رومی و هم برده داران کارتاژ ( دولت نیرومندی که در ساحل جنوبی دریای مدیترانه پا گرفته بود ) ، چشم طمع به غنایم سیسیل دوخته بودند.
نبردهای روم با یونان
مدت کوتاهی پس از مرگ اسکندر مقدونی، امپراطوری نوپای یونانی فروپاشید و هرکدام از سرداران اسکندر کنترل بخشی از سرزمین های تصرف شده را در دست گرفتند. نخستین نبرد روم با دولت شهرهای یونانی، اندکی پس از نبرد دوم پونیک رخ داد. در آن زمان پادشاهی نیرومند و جاه طلب به نام فیلیپ پنجم مقدونی بر کشور مقدونیه حکومت می کرد. در سال ۱۹۷ پیش از میلاد و با ورود نیروهای نظامی مقدونیه به آسیای صغیر، پادشاهان دو کشور کوچک پرگامون و رودس از روم تقاضای کمک کردند. رومی ها هم به سرعت سپاهی را به سوی مقدونیه ارسال کردند و ارتش فیلیپ را به سختی مجازات کردند. شکست سربازان مقدونی باعث شد سلوکیان از سوریه وارد یونان شوند و شروع به قدرت نمایی کنند. رومی ها این بار سپاهی دیگر به آسیای صغیر فرستادند تا جلوی پیشروی سلوکیان را بگیرند. دو سپاه، در نزدیکی محلی به نام مگنیسا رودرروی هم قرار گرفتند و در این نبرد، رومیان توانستند سپاه سلوکی را شکست دهند و پادشاه آن ها آنتیوخوس سوم را به سوریه فراری دهند. در این زمان دولت شهرهای کوچک یونانی، دولت پرقدرت روم را به عنوان حامی خود برگزیدند و با هر تجاوزی به سرعت از روم تقاضای کمک می کردند. با گذشت زمان، رومی ها به این فکر افتادند که به جای کمک به دولت های کوچک، سرزمین آن ها را برای همیشه تحت سیطره خود درآورند. به این ترتیب بود که طی کم تر از صد سال، تمامی دولت شهرهای یونانی در مقدونیه و آسیای صغیر به دست روم افتاد و در نهایت تبدیل به یک استان رومی شدند.
قیام اسپارتاکوس
قیام اسپارتاکوس در قرن اول پیش از میلاد آغاز شد. اسپارتاکوس از اهالی شمال دریای اژه و از مردم تراسی بود. وی در جنگی اسیر ارتش روم شد و سپس به جمع گلادیاتورها پیوست. در پی ظلم و ستمی که بر بردگان در روم باستان وارد می شد، اسپارتاکوس دست به قیام گسترده ای زد. بردگان، در کشورهای اطراف، دست به شورش زدند و اربابان خود را کشتند و خانه ها و انبارهای آن ها را به آتش کشیدند. هزاران برده، از رنگ و نژادهای گوناگون، به سپاه اسپارتاکوس پیوستند و تحت رهبری او به مبارزه پرداختند. سنای روم چندین سپاه به مقابله آن ها فرستاد، اما برده ها این سپاهیان را در هم شکستند. آنگاه، مارکوس لیسینیوس کراسوس فرماندهی سپاهیان روم را برای درهم شکستن انقلاب بردگان در دست گرفت. او در سال ۷۱ پیش از میلاد اسپارتاکوس را در جنگی سخت شکست داد و قیامش را پایان داد.
نبرد حران، نخستین جنگ ایران و روم
مجسمه مارکوس لیسینیوس کراسوس سردار رومی در موزه لوور، پاریس.
مجسمه سورنا، سردار اشکانی.
در زمان نبردهای ارمنستان و روم، پمپیوس از فرهاد سوم ( پادشاه اشکانی ) خواسته بود تا در این نبرد به سود ارمنستان شرکت کند و در مقابل دو شهر ارمنی را در اختیار ایران قرار گیرد. اما در پایان جنگ پمپیوس با این استدلال که ایران در جنگ جدی نبود از عمل به وعده خود شانه خالی کرد. در سال ۵۵ پیش از میلاد با انتخاب کراسوس به حکمرانی سوریه، شعله های آتش جنگ میان این دو کشور روشن شد. کراسوس با لژیونرهای خود توانسته بود شورش سوریه را سرکوب کند، می پنداشت که می تواند ایران را تصرف کند و از این راه افتخار بزرگی برای خود کسب نماید. او در نامه ای به ارد دوم ( پادشاه وقت ایران ) اعلام کرد که سلوکیه باید به روم تعلق یابد. ارد که خواهان جنگ نبود سفیری برای صلح و آزادی اسرای رومی نزد کراسوس فرستاد، اما کراسوس مغرور، در پاسخ گفت: جواب شما را در سلوکیه خواهم داد، سفیر اشکانی در جوابش این جمله معروف را گفت: اگر در [کف] دست من مو می بینید، خاک سرزمین مرا هم خواهید دید. سر انجام در سال ۵۳ پیش از میلاد، سپاه کراسوس، سردار رومی، با سپاه سورنا، سردار اشکانی ( پارتی ) ، آماده نبرد با یکدیگر شدند و سرانجام در یک نبرد خونین به نام نبرد حران، کراسوس سردار رومی کشته شد. به هر حال مرگ کراسوس و شکست سنگین ارتش روم، ضربه جبران ناپذیری به دولت روم وارد ساخت و باعث شهرت اشکانیان ( پارت ها ) در جهان شد و نبرد حران به عنوان نخستین پیروزی امپراتوری شرق بر غرب لقب یافت. در این نبرد پرچم لژیون های ارتش روم هم به دست ایرانیان افتاد و تا زمانی که صلح میان امپراطوری ایران و روم برقرار شد، در دربار پادشاه اشکانی نگهداری می شد.
ژولیوس سزار، دیکتاتور جاه طلب
مجسمه نیم تنه ژولیوس سزار در کاخ ورسای.
او در کنار کراسوس و پومپی یکی از فرماندهان سه گانه روم بود. اکثر مورخان گشایش سرزمین گل به دست او را یکی از مهمترین وقایع دوران باستان و آغازگر شکل گیری تمدن کنونی فرانسه می دانند. او همچنین رهبری نخستین لشکرکشی روم به بریتانیا را در دست داشت اگرچه گرفتاری هایش با سنا و پومپی آن را بی سرانجام گذارد. او همچنین لژیون هایش را به آن سوی رود روبیکون رهبری نمود. ژولیوس سزار در پی جنگی داخلی که در ۴۹ ( پیش از میلاد ) به راه انداخت فرمانروای بی چون و چرای روم گشت. پس از آن به اصلاحاتی کلان در جمهوری روم دست زد و راه به سوی خودکامگی پیمود. این کارها دوست پیشین سزار مارکوس یونیوس بروتوس و دسته ای دیگر از سناتورها را به کشتن سزار برانگیخت. کشتن سزار چندی بیشتر جمهوری روم را پایدار نگهداشت. دو سال پس از مرگ او سنای روم وی را یکی از خدایان روم شناخت.
عصر امپراتوری ( سال ۲۷ پیش از میلاد تا ۴۷۶ پس از میلاد )
قطعه مجسمه برنزی از سوارکاری آگوستوس، قرن یکم میلادی.
با پیروزی های پی در پی در جنگ آکتیوم و متعاقب آن مرگ مارک آنتونی و کلئوپاترا، دیگر رقیب قدرتمندی برای وی وجود نداشت. اکتاویان به تنها حکمران روم تبدیل شده بودند و بلافاصله دست به اصلاحات گسترده زدند. زمانی که اوکتاوین به امپراتوری برگزیده شد و فرمانروایی جهان روم را به دست گرفت، مجلس سنا لقب آگستوس ( بلند مرتبه ) را به وی اعطا کرد. پیش از اینکه او به مقام امپراتوری برسد، لقب سزار یا ( قیصر به معنی فرمانده ) را به عنوان جزئی از نام خانوادگی خود انتخاب کرده بود اما بعدها به عنوان و لقب رسمی امپراتور تغییر پیدا کرد. آگوستوس می دانست که مقام امپراتوری برای رومی ها که قرن ها با نظام جمهوری خو گرفته بودند، نوعی وحشت و نگرانی به بار داشت. او به دنبال این بود که تَوَهُم وجود حکومت جمهوری مشروطه را حفظ کند، به همین دلیل بود که در سال ۲۷ قبل از میلاد، رسماً تمام اختیارات فوق العاده خود را به مجلس سنا واگذار کرد. اما تمام سناتورهایی که از طرفداران خود وی بودند، این موضوع را نپذیرفتند و از او تقاضا کردند تا قدرت را در دست خود نگه دارد. بنابر گزارش ها، زمانی که مردم عادی روم متوجه شدند که امپراتورشان قصد کناره گیری دارد، دست به شورش زدند. مجلس سنا و آگوستوس توانستند به یک توافق برسند که براساس آن، مشروعیت و اعتبار لازم به عنوان حاکم مطلق به آگوستوس داده می شد و به مردم اطمینان می داد که او یک حاکم ظالم نیست و از همان زمان، دوره طولانی مدتی تحت عنوان صلح رومی آغاز شد.
برخی رویدادها
در سال ۱ میلادی پیمان نامه فرهاد پنجم با امپراتوری روم منعقد می گردد. به موجب این پیمان قُوای اشکانی از ارمنستان دست کشی و عقب نشینی می کنند. [۱]
در سال ۶۶ میلادی نرون پادشاه امپراتوری روم، تیرداد یکم را به پادشاهی ارمنستان منصوب می کند. سلسله اشکانی ارمنستان رسماً تحت استیلای امپراتوری روم بنیان نهاده شد. [۲]
۱۱۴ میلادی: آغاز فتوحات و لشکرکشی های تراژان به سمت شرق. امپراتوری روم علیه دولت اشکانی اعلان جنگ کرد و ارمنستان را ضمیمه خاک خود کرد. [۱]
۱۲۲ میلادی: اعلام صلح بین دولت اشکانی و امپراتوری روم. [۱]
۱۶۳ میلادی: شکست قوای اشکانی از اویدیوس کاسیوس سردار رومی. [۱]
۱۹۵ میلادی: سپتیموس سوروس پادشاه امپراتوری روم به ارتش بلاش پنجم حمله کرد. [۱]
۲۱۷ میلادی: مرگ کاراکالا شاه رومی. برقراری صلح بین اشکانیان و رومیان. [۱]
۲۳۰ میلادی: لشکر ساسانی به نواحی تحت حکمرانی امپراتوری روم در جزیره میانرودان یورش بردند و شهر نصیبین را محاصره کردند ولی نتوانستند این شهر را تسخیر کنند. [۱]
حدود ۲۳۷ تا ۲۳۸ میلادی: اردشیر بابکان پادشاه ساسانی حملات جدیدتری علیه پادشاهی روم آغاز کرد و شهرهای نصیبین و حران را فتح نمود. [۱]
۲۵۲ تا ۲۵۶ میلادی: لشگرکشی و درگیری های شاپور یکم در ایالات شرقی امپراتوری روم. [۱]
حدود ۲۵۹ میلادی: شکست و اسارت والرین پادشاه روم توسط شاپور یکم. [۱]
حدود ۲۶۰ میلادی: اردوکشی و یورش دومات شاپور یکم در ایالات شرقی امپراتوری روم. [۱]
۲۹۶ میلادی: نرسه یا یورش به ارمنستان ضمن بیرون راندن تیرداد سوم، قوای امپراتوری روم را شکست می دهد. [۱]
سلسله آگوستوس جولیا
نخستین امپراتوران رومی از اعضا خانواده آگوستوس بودند. با اینکه از دخترش جولیا صاحب ۳ نوه بود، اما هیچ یک از آن ها آنقدر زنده نماندند تا جانشین پدربزرگشان شوند. به همین دلیل آگوستوس پسر خوانده اش را که پسر زن اولش بود، به عنوان جانشین خود به سنا معرفی کرد.
روی سکه تصویری از تیبریوس، پشت سکه تصویری از همسر اول لیویا به عنوان صلح اورئوس کشیده شده.
تیبریوس ( ۱۴ تا ۳۷ میلادی )
سال های نخستین حکومت تیبریوس با صلح و آرامش همراه بود. او که دارای قدرت همه جانبه بر روی روم بود و خزانه امپراتوری را غنی کرده بود، طولی نکشید که حکومتش مورد حمله قرار گرفت. در سال ۱۹ میلادی، او به خاطر مرگ برادرزاده اش که طرفدار ژرمن ها بود، مورد سرزنش قرار گرفت. در سال ۲۳ میلادی نیز با کشته شدن پسرش در میدان جنگ، گوشه نشین و مُنزَوی شد و شروع به محاکمه و اعدام کسانی کرد که متهم به وطن فروشی و خیانت بودند. او پس از مدتی قدرت را به فرمانده خود، سجانوس واگذار کرد و خود در سال ۲۶ میلادی، بازنشسته شد. اما سجانوس در غیاب امپراتور شروع به تحکیم و تثبیت قدرتش کرد و با اشتیاق به شکنجه و آزار و اذیت مردم پرداخت. در این زمان با شکایت مردم و سناتورها، تیبریوس دوباره به قدرت بازگشت و سجانوس را همراه شُرَکای وی اعدام کرد. شکنجه و آزار و اذیت به دلیل بدگمانی وی تا آخر حکومتش ادامه داشت.
نقاشی خیالی رنسانسی از تصویر کالیگولا
کالیگولا ( ۳۷ تا ۴۱ میلادی )
در زمان مرگ تیبریوس بیش تر افرادی که احتمال می رفت جانشین وی شوند، به طرز وحشیانه ای به قتل رسیده بودند. جانشین قانونی او که انتخاب خود تیبریوس نیز بود، برادرزاده اش گایوس بود که بیش تر به کالیگولا یا پوتین کوچک مشهور بود. کالیگولا کار خود را خوب آغاز کرد. او به شکنجه ها و آزار و اذیت ها پایان داد و سوابق و پیشینه عمویش را سوزاند و از اذهان مردم پاک کرد، اما متأسفانه خیلی سریع به دام بیماری افتاد. او دچار نوعی بیماری تزلزل عقلی و روانی شد که به اختلالِ مَشاعِر و دیوانگی مُنجَر گشت. کالیگولا دستور داد تا مجسمه ای از خودش بسازند و در معبد اورشلیم قرار دهند که بدون شَک مُنجَر به شورش شد. او فرمان می داد تا مُزدورانش به طور مخفیانه افرادی از وابستگان و طرفدارانش را به قتل برسانند، بعد آن ها را به قصر خودش احضار می کرد و زمانی که این افراد حاضر نمی شدند، با شوخی و مسخرگی می گفت که آن ها حتماً خودکشی کرده اند. کالیگولا در اواخر عمر حمله ای را به ایران آغاز نمود و تلاش کرد دولت اشکانی را ساقِط کند، اما موفقیتی به دست نیاورد. کالیگولا سر انجام در سال ۴۱ میلادی، به دست رئیس گارد سلطنتی خود ترور شد. در این میان تنها عضو خاندان سلطنتی که از فتنه های او جان سالم به در برده بود، عمویش کلادیوس بود.
کلادیوس به عنوان ژوپیتر خدای رومیان به تصویر کشیده شده است، موزه واتیکان.
کلادیوس ( ۴۱ تا ۵۴ میلادی )
از کلادیوس به عنوان یک انسان ضعیف النفس و احمق یاد می شود، با این وجود، او نه مثل عمویش تیبریوس گرفتار شک و بدگمانی بود و نه مثل کالیگولا دیوانه؛ بنابراین، قادر بود تا با توانایی عاقلانه و منطقی بر روم حکومت کند. او در زمان حکومت خود، دستگاه اداری خود را بهتر کرد و مانع از دیوان سالاری در دستگاه های اداری شد و حقوق شهروندی را بالا برد. او در سال ۴۳ میلادی، طی یک حمله موفق، بریتانیا را فتح کرد و آنجارا مستعمره روم ساخت و همچنین بیشتر استان های شرقی را به امپراتوری ملحق کرد و همچنین دستور داد تا در جنوب روم چند بندرگاه بسازند. کلادیوس در زندگی شخصی خود چندان موفق نبود. همسر اولش میسالینا به او خیانت کرد و زمانی که کلادیوس به این موضوع پی برد او را اعدام کرد و با خواهرزاده اش آگریپینای جوان ازدواج کرد. آگریپینا توانست همراه چند تن از برده ها آزاد شده، میزان زیادی از قدرت او را از چنگش دربیاورد. اگرچه گزارشهای ضِد و نَقیضی در مورد مرگ کلادیوس وجود دارد، اما این احتمال قوی است که آگریپینا به طرز ماهرانه ای امپراتور را مسموم کرده باشد. مرگ کلادیوس راه را برای به قدرت رسیدن پسر ۱۷ ساله آگریپینا هموار کرد، پسری به نام لوسیوس دامیتیوس نرون.
سکه ای از نرون، توزیع خیریه برای هر شهروند ( ۶۴ تا۶۶ ) .
نِرون ( ۵۴ تا ۶۸ میلادی )
در طول فرمانروایی نرون، بیشترین تمرکز او روی سیاست، تجارت و گسترش فرهنگی روم بود. او سالن هایی برای تئاتر ساخت و مسابقات کُشتی را ترتیب داد. از جمله اقدامات کارهایی که در زمان فرمانروایی او انجام شد، جنگ با اشکانیان بود که سرانجام به امضاء قرارداد صلح با امپراتور اشکانیان منتهی شد. سرکوبی شورش بریتون در خلال سالهای ۶۰ تا ۶۱ میلادی و گسترش روابط فرهنگی با یونان از دیگر کارهای مهم او بود. با این وجود، نِرون یک امپراتور مُستَبِد و ظالم بود، به طوری که در سال ۶۴ میلادی، زمانی که شهر رم به خاطر آتش سوزی در حال نابود شدن بود، به کارهای بیهوده از جمله نقاشی و سرودن شعر می پرداخت. چهار سال بعد از واقعه، نِرون در یک کودتای نظامی از قدرت ساقِط شد و برای اینکه توسط مجلس سنا اعدام نشود، خودکشی کرد.
سالی با چهار امپراتور ( ۶۸ تا ۶۹ پس از میلاد )
خودکشی اجباری امپراتور نرون در سال ۶۸ میلادی، باعث جنگ قدرت یکساله ای میان فرماندهان ارتش شد، که از آن به سال چهار امپراتور یاد می شود. طی این یکسال ( که از ژوئن سال ۶۸ تا دسامبر سال ۶۹ طول کشید ) ، امپراتوری روم شاهد ظهور و سقوط پی در پی چهار فرمانده نظامی شد که یکی پس از دیگری به قدرت می رسیدند و پس از مدت کوتاهی توسط فرماندهان دیگر کشته می شدند. سرانجام آخرین فرماندهان، یعنی وسپاسین توانست قدرت را حفظ کند. این دوره از جنگ های داخلی در حقیقت نشان دهنده آشفتگی سیاسی بود که از آن پس، به صورت ادواری ادامه پیدا کرد و با روی کار آمدن سلسله های مختلف در تاریخ امپراتوری روم ثبت شد.
سلسله فلاویان
اگرچه دوران حکومت و فرمانروایی خانواده فلاوین ها کوتاه بود، اما آن ها موفق شدند تا دوباره پایداری و ثبات را به امپراتوری روم بازگردانند و کمک کنند تا امپراتوری، با ثبات بیشتری روی پای خود بایستد. هرچند عملکرد هر سه امپراتور این سلسله؛ یعنی، وسپاسین، تیتوس و دومیتیان مورد نقد و سرزنش فراوان قرار گرفت ( البته بیشتر آن ها به دلیل تمرکز امپراتوران بر روی قدرت و فرمانروایی بود ) ، آن ها دست به اصلاحات مهمی نیز زدند که باعث شد تا امپراتوری روم تا اواخر قرن سوم تقریباً باثبات و مستحکم بماند. با این وجود، سوابق و پیشینه نظامی آنها، باعث کاسته شدن از اختیارات مجلس سنا شد.
مجسمهٔ وسپاسین در موزه پوشکین، مسکو
فوران آتشفشان وزوو به طور کامل تخریب گر شهر پمپئی و هرکولانیوم، امروز قالب گچی از قربانیان این واقعه.
وسپاسین ( ۶۹ تا ۷۹ میلادی )
وسپاسین یک ژنرال فوق العاده موفق رومی بود که فرماندهی و حکمرانی بیشتر مناطق شرقی امپراتوری به او واگذار شده بود. او ابتدا از گالبا حمایت و جانبداری کرد اما بعد از مرگش، وسپاسین تبدیل به یک مُدَعی برای کسب قدرت شد. به دنبال خودکشی اتو، وسپاسین مسئولیت تهیه و تأمین غلات روم در مصر را به دست گرفت و این مسئولیت او را در جایگاه مناسبی قرار داد تا بتواند حریف باقی مانده خود ویتیلیوس راشکست بدهد و از میدان به در کند. در دسامبر ۶۹میلادی، گروهی از هواداران وسپاسین توانستند روم را تصرف و اشغال کنند. ویتیلیوس توسط نیروهای خودی به قتل رسید و روز بعد وسپاسین با ۶۰ سال سن توسط مجلس سنا به عنوان امپراتور مورد تأیید قرار گرفت. در سال ۷۳میلادی، وسپاسین با کسب اختیارات جدید توانست ترکیب و افراد مجلس سنا را تعیین کند و بر آن نظارت داشته باشد. او از این قدرت خودش استفاده کرد تا سناتورهای مخالف خود را از مجلس اخراج کند. وسپاسین طی چند سالِ نخستِ حکومت خود، فشارهای مالی را که به دلیل تُندرَوی ها و جنگ های داخلی به وجود آمده بود تقلیل داد. او نخستین بار آمفی تأتر فلاویوم و نیز سالن اجتماعی ساخت تا مردم با مراجعه به این مکان ها مدتی را به آرامش روحی و خوشی بگذرانند. وسپاسین علاوه بر ساخت معابد، کمک های مالی زیادی به هنر اختصاص داد. او فرمان به ساختن تماشاگاه کولوسئوم داد ولی پیش از به پایان رسیدن ساختمان این بنا مرد و در زمان فرمانروایی پسرش دومیتیان ساختن این بنا به پایان رسید. او کُرسی خَطابه و سُخنوَری را در دانشگاه ها ایجاد کرد و در تمام استان ها برای مردم کار و شغل به وجود آورد. او توجه ویژه ای به اسپانیا در غرب داشت و در آنجا حقوق لاتین را به بیش از ۳۰۰ شهر اعطا کرد. او همچنین برای اینکه بتواند جلوی کودتای نظامی توسط فرماندهان ایالت های دور را بگیرد، لشکریان را در دسته های مختلف در سرتاسر مرز تقسیم کرد. شاید مهمترین اصلاح نظامی که به دست او انجام شد، افزایش سربازگیری از سرزمین های تازه تصرف شده بود تا آن مناطق را رومی کند و مردم را با ویژگی رومی ها آشنا کند.
سکه دیناری با چهره ای از تیتوس
تیتوس ( ۷۹ تا ۸۱ میلادی )
تیتوس؛ بزرگترین پسر وسپاسین بود. او به عنوان ژنرال کارآمد و با لیاقت تحت نظر و فرماندهی پدرش خدمت کرده بود. او حفاظت از شرق و در نهایت فرماندهی ارتش روم در سوریه و یهودا ( فلستین امروزی ) را بر عهده گرفت و توانست شورش یهودیان را در آن سرزمین سرکوب کند. او زمانی که امپراتور شد جَوی از نگرانی و اضطراب بر جامعه حُکمفرما شد اما توانست خیلی سریع شایستگی و لیاقت خود را نشان دهد و حتی برای اینکه اعتماد مردم را جلب کند، دستور داد تا بسیاری از تبعیدیانی که توسط پدرش از کشور خارج شده بودند، بازگردانده شوند. با این وجود حکومت او پر از مصیبت و بدبختی بود. در سال ۷۹میلادی، کوه آتشفشان وزوو به درون شهر پمپئی و هرکولانیوم سرازیر شد و هزاران انسان زیر خاکستر مدفون شدند. یک سال بعد با وقوع آتش سوزی، بخش اعظم شهر رم دچار حریق شد. اما تیتوس با دست و دل بازی و بخشندگی، دوباره شهر روم را ترمیم و تعمیر کرد و این کار باعث شد تا او بسیار مورد علاقه مردم قرار گیرد. او در سال ۸۰میلادی، آمفی تأتر بزرگ کولوسئوم را که پدرش کار ساخت آن را شروع کرده بود، به پایان رساند و نبرد گلادیاتورها را در آنجا برگزار کرد. اما شایعه ای در جامعه رواج پیدا کرد که برادرش دومیتیان برای اینکه بتواند امپراتور شود، تیتوس را به قتل رسانده است.
دومیتین ( ۸۱ تا ۹۶ میلادی )
تمام فلاوین ها به خاطر خودرأی بودن و مُستَبِد بودن رابطه ضعیفی با مجلس سنا داشتند با این وجود، دومیتیان تنها فردی بود که با مشکلات و مسائل مهمی مواجه شد. نظارت و کنترل های پیاپی او به عنوان یک کنسول، در تمام مدت فرمانروایی اش همان رَوِشی بود که پیشینیان و پیشگامان او به کار می بستند. به علاوه او در جنگ ها غالباً به عنوان یک فرمانده با لباس رسمی کاملاً نظامی شرکت می کرد که در حقیقت این کار توهین بی احترامی به این نظربود که امپراتور در اصل پادشاه مملکت است نه دیکتاتور نظامی. اگرچه او در مجلس سنا از اعتبار برخوردار نبود، اما با اقدامات و برنامه های مختلف مانند بذل و بخشش های مادی به همه ساکنین شهر، اجرای نمایش های مُهَیِج در آمفی تأتر و ادامه دادن طرح و برنامه های پدر و برادرش مردم را شاد و راضی نگه می داشت. همچنین از قرار معلوم، او ذوق و عقل مالی را از پدرش به ارث برده بود زیرا اگر چه او خیلی دست و دل باز بود، اما خزانه ای پُر پول برای جانشینان خود به ارث گذاشت و به خوبی از این امانت نگهداری کرد و در اختیار نسل بعد قرار داد. با این وجود، وقتی دومیتین به پایان حکومتش نزدیک شد، به شدت دچار بدگُمانی شد. این بیماری او مُنجَر به تعداد بسیار زیادی توقیف و بازداشت شد، اعدام و ضبط و مصادره دارائی ها شد و کار به جایی رسید که نزدیک ترین مشاوران و اعضای خانواده او با ترس و وحشت زندگی می کردند. سرانجام ترس از اَعمال غیرمنطقی او سبب شد تا دشمنانش در مجلس سنا با همراهی اعضای گارد ویژه در سال ۹۶میلادی ترتیب قتل او را بدهند و او را بکشند.
سلسله آنتونین
قرن دوم میلادی در تاریخ روم به دوره پنجم امپراتور خوب و توانا یعنی؛ نروا، تراژان، هادریان، آنتونیوس پیوس و مارکوس اورلیوس شناخته شده است. در این دوره، سلسله مقتدر بر روی کارآمد و امپراتوری روم را به اوج و پیشرفت و تَرَقی رساند. هرکدام از امپراتورهای این سلسله، در زمان حیات خود، جانشین خود را انتخاب می کردند و این کار را براساس شایستگی و لیاقت مردان مورد نظر خود انجام می دادند.
مجسمه نروا به عنوان ژوپیتر خدای رومیان در موزه پوشکین، مسکو.
نروا ( ۹۶ تا ۹۸ میلادی )
نروا بعد از به قدرت رسیدن، فضا و جو جدیدی را به وجود آورد. او تمام زندانیانی را که به خاطر خیانت و وطن فروشی در دوره فلاویان ها زندانی شده بودند، آزاد کرد و تعقیب وطن فروشی را غیرقانونی اعلام کرد. او سپس بیشتر اموال و دارایی های ضبط و توقیف شده را به صاحبان خود بازگرداند و رابطه خود و امپراتوری را با مجلس سنا زیاد کرد. او از این کارها و اقدامات به عنوان وسیله ای برای جلب محبوبیت در میان مردم استفاده می کرد، اما این کارها نتوانست کاملاً به او کمک کند. ارتش همچنان از دومیتین حمایت می کرد به همین دلیل بود که در سال ۹۷میلادی، گارد امپراتوری به کاخ امپراتوری حمله کرد و نروا را گروگان گرفتند. در آن زمان، نروا مجبور شد به خواسته های آن ها تن دهد و کسانی را که مسئول مرگ دومیتین بودند، تحویل دهد. مدت کوتاهی بعد از این واقعه، نروا به منظور حفظ حکومت و فرمانروایی خود، تراژان را که فرماندهی ارتش های روم در سرزمین ژرمن را در اختیار داشت، به عنوان فرزندخوانده و جانشین خود انتخاب کرد.
سکه اورئوس صادر شده توسط تراژان، به پاس جشن فتح قسمت زیادی از خاک اشکانیان.
تراژان ( ۹۷ تا ۱۱۷ میلادی )
با مرگ نابهنگام نروا، جانشینش تراژان به حکومت رسید. مهمترین رویداد حکومت تراژان، حمله به شرق بود. در سال ۱۱۲میلادی، رومی ها از اینکه اشکانیان یک حاکمِ دست نشانده را بدون هماهنگی رومی ها بر ارمنستان منصوب کرده بودند، عصبانی شد. ارمنستان، سرزمین پادشاهی بود که دو امپراتوری بزرگ روم و اشکانی از سال ها پیش به طور مشترک بر آن سلطه و نفوذ داشتند. تراژان ابتدا به سوی ارمنستان لشکرکشی کرد. او شاه ارمنستان را که از طرف اشکانیان منصوب شده بود، از مقام سلطنت خَلع کرد و ارمنستان را به امپراتوری ملحق کرد. سپس به سمت جنوب حرکت کرد و به میان رودان، یعنی سرزمین غربی اشکانیان وارد شد و شهر بابل، سلوکیه و تیسفون را تصرف کرد. او سپس به مسیر خود به طرف خلیج فارس ادامه داد و شهر بزرگ شوش را نیز تصرف کرد، اما با خروج ارتش روم ایرانی ها شورش کردند و به این ترتیب این شهرها دوباره به دست اشکانیان افتاد و خسرو اشکانی دوباره به حکومت رسید.
هادریان در لباس یونانی.
بخش هایی باقی مانده از دیوار هادریان در هوسستیدز.
هادریان ( ۱۱۷ تا ۱۳۸ میلادی )
پس از مرگ تراژان، پسر زاده اش هادریان به قدرت رسید. علی رغم اینکه هادریان به عنوان یک فرمانده نظامی دارای قابلیت و شایستگی بود، اما دوران حکومتش فاقد برخوردها و حملات نظامی مهم بود. او در آغاز حکومتش چون ادامه نبرد با اشکانیان را بی حاصل دید، از فتوحات تراژان در بین النهرین چشم پوشید و آن ها را به ایرانیان واگذار کرد و با آن ها قرارداد صلح امضا نمود. چند سال بعد نیز ارتش هادریان، شورش گسترده و عظیم یهودیان در یهودیه را سرکوب کرد. هادریان امپراتوری بود که بازدیدها و سفرهای زیادی از استانهای رومی داشت و پول های زیادی از خزانه دولتی برای احداث بناها و ساختمان های محلی اهدا می کرد. او برای جلوگیری از حملات مداوم بربرهای اسکاتلندی در بریتانیا، دستور داد، از شرق تا غرب کشور دیواری بسازند که آثار آن هنوز هم باقی مانده است که به دیوار هادریان معروف است. او به همان نسبت کارهایی دیگری مثل تقویت استحکامات دفاعی در سرزمین ژرمن و آفریقای شمالی انجام داد. در کُل، سیاست داخلی او، ایجاد صلح نِسبی و رفاه و ثروت در سرزمین های رومی بود.
مجسمه نیم تنه سنگ مرمر از آنتونیوس پیوس، قدمت آن حدود سال ۱۴۰میلادی، موزه دل پرادو، مادرید.
آنتونیوس پیوس ( ۱۳۸ تا ۱۶۱ میلادی )
آنتونیوس را به دلیل حمایتش از یاد و خاطرهٔ هادریانوس، پیوس لقب دادند و او را آنتونیوس پیوس نامیدند. حکومت آنتونیوس پیوس نسبتاً آرام و توأم با صلح و رفاه بود. چندین بی نظمی و اغتشاش در سرتاسر امپراتوری از جمله یهودیه و بریتانیا به وجود آمد که البته هیچ کدام جدی و در خور توجه نبود.
جنگ های مارکومانیک، عفو سران ژرمن توسط مارکوس اورلیوس.
سکه دیناری از لوسیوس وروس.
مارکوس اورلیوس ( ۱۶۱ تا ۱۸۰ میلادی )
در زمان مارکوس اورلیوس، قبایل ژرمن که هدف جنگجویان شرقی هون قرار گرفته بودند، خود دست به حملات گسترده ای در امتداد طول مرزهای شمالی روم و نیز اطراف رود دانوب زدند. مارکوس اورلیوس علیه این قبایل جنگجو وارد عمل شد و توانست با موفقیت آن ها را عقب براند. در آسیا نیز او چند نبرد با اشکانیان انجام داد، بلاش سوم شاه ایران از دودمان اشکانیان درصدد اخراج رومیان از شرق مدیترانه برآمد، نیروهای رومی را در غرب فرات شکست داده و از سوریه بیرون رانده و حکمران ارمنستان را که به طور پنهانی با رومیان دوستی می کرد برکنار کرد. برای جلوگیری از پیشروی ایرانیان در غرب، مارکوس لوسیوس وروس نایب امپراتوری ( شریک خود در سلطنت ) را مأموریت شرق داد ولی توصیه کرد که بکوشد مسئله را با ایران از طریق مذاکره حل کند تا جنگ. وروس با سپاهی کامل و چند ژنرال عازم شرق شد، ولی بلاش حاضر به مذاکره او نشد. وروس که چنین دید تصمیم به جنگ گرفت. بلاش تاکتیک نظامی اشکانیان را بکار برد و نیروهایش را به آن سوی فرات بازگردانید تا در محل مناسبی وارد جنگ شود. وروس به مارکوس اطلاع داد که ارتش ایران سوریه را ترک کرده و به آن سوی فرات بازگشته و به بازگشت به پایتخت شهر تیسفون، در کنار دجله ادامه می دهد. در این هنگام میان نیروهای رومی بیماری مرموزی بروز کرد که دیوکاسیوس مورخ رومی آن را طاعون گزارش کرده و برخی دیگر نوعی آبله یا سرخک نوشته اند. وروس یکی از ژنرال های خود را در سوریه گذارد و با بخشی از یگانها به رم بازگشت و آن بیماری را هم با خود به آنجا برد. بیماری منتقل شده از شرق سال ها بلای جان اروپاییان بود. این بیماری تا سال ۱۸۰میلادی در اروپا باقی بود و در این سال مارکوس اورلیوس هم به آن مبتلا شد و درگذشت.
مجسمه کومودوس در موزه هنر تاریخ، وین.
کومودوس ( ۱۸۰ تا ۱۹۲ میلادی )
کومودوس پسر مارکوس اورلیوس بود و خود را جانشین بی واسطه و بلافصل پدرش می دانست. به این شکل، ترتیب و طرح جانشینان انتخابی که در دوره آنتونین ها به خوبی طراحی شده بود، زیر پا گذاشته شد. دوره پنج امپراتور شایسته با روی کار آمدن کمودوس پایان یافت. در ابتدا مردم نسبت به حکومت کومودوس امیدوار بودند. او با وجود اینکه مانند پدرش بخشنده و بلند نظر بود، اما وقتی از طرف یکی از اعضای خانواده اش مورد سوءقصد قرار گرفت، دچار بیماری بدگمانی شد و سرانجام به دیوانگی و جنون رسید. کومودوس نمونه کامل نرون بود. او صدها نفر را کشت و ثروت امپراتوری را بر باد داد. کومودوس به جای مقابله با قبایل بربر، با آن ها صلح کرد و حتی به بعضی از آنان اجازه داد در مناطق مرزی مستقر شوند. همچنین ۱۳هزار بربر را وارد ارتش روم کرد. این اقدامات باعث شد که سرداران ارتش با او مخالفت کنند. دوران صلح رومی در زمان حکومت کومودوس به پایان رسید. عاقبت دورهٔ فاسد حکومت وی در سال ۱۹۲میلادی و پس از توطئه ای درباری که به مرگش انجامید، به پایان رسید. کومودوس آخرین فرد از سلسله آنتونین ها بود که پس از او، جنگ داخلی بزرگی امپراتوری روم را فراگرفت که سرآغازی بر سقوط امپراتوری روم شد.
سلسله سوران
درخت شجره نامه سلسله سوران
قتل کومودوس به دست تعدادی از فرماندهان نظامی، باعث روی کار آمدن سلسله جدید سورن ها شد. در این دوره امپراتوران سپتیموس سوروس، کاراکالا، ماکرینوس، هلیوگابال و الکساندر سوروس روی کار آمدند. بنیانگذار این سلسله؛ یعنی، لوسیوس سپتیموس سوروس بود که به خاندان اشرافی سوران کارتاژ تعلق داشت که با دختر یکی از خانواده های برجسته سوریه ای وصلت کرده بود. این اتحاد و وصلت خانوادگی، بعدها باعث روی کار آمدن امپراتوران ایلاگابالوس و الکساندر سوروس از سلسله کارتاژی - سوریه ای شد.
سپتیموس سوروس نخستین امپراتور روم بود که در قاره آفریقا به دنیا آمده بود. خانواده او از سواران توانگر و سطح بالا بودند. سپتیموس سوروس به عنوان یک امپراتور موفق، اقداماتی را انجام داد که به وفاداری بیشتر سربازان به امپراتور و بالا بردن موقعیت افسران عالیرتبه نسبت به سناتور انجامید. او در این راه، مفام و اعتبار همیشگی هیئت منصفه را ملغی کردو سناتورهای جمهوری خواه را از مجلس اخراج کرد و اختیارات امپراتوری را در سرتاسر روم گسترش داد.
پسر او، مارکوس آریلیوس آنتونینوس که به کاراکالا شهرت داشت، تمام فاصله های طبقاتی و سیاسی بین شهروندان رم و دیگر استان ها و ایالات روم را از میان برداشت و در سال ۲۱۲میلادی، قانونی وضع کرد که بر اساس آن حقوق شهروندی به همه ساکنان آزاد امپراتوری ( غیراز برده ها و زنان ) اعطا می شد. کاراکالا همچنین بانی ساخت و احداث استخر یا گرمابه معروف گرمابه کاراکالا در رم نیز بود. طرح ها و نقش های این حمام بعدها برای ساخت ساختمان های عمومی بزرگ، مورد استفاده قرار گرفتند. در سال ۲۱۷میلادی، اردوان چهارم پس از دوره ای طولانی از آشوب و نا آرامی و پس از شورش علیه برادرش بلاش پنجم بر تخت نشست. این شورش های داخلی کاراکالا را به طمع تصرف ایران انداخت و او با سپاهی از دجله گذشت و به سوی اربیل آمد. اردوان که از حمله رومیان آگاه گشت به سرعت به سوی آنان روان شد و رومیان که انتظار مقاومت از ایرانیان را نداشتند به حران جایی که حدود ۳۰۰ سال پیش از آن از سپاه اشکانی به فرماندهی سورنا شکست سهمگینی خورده بودند عقب نشینی کردند. در همین جا کاراکالا به دنبال توطئه ای کشته شد و جانشینش ماکرینوس در نصیبین چنان شکست سختی از سپاه اشکانی خورد که مجبور شد تمام فتوحات روم در منطقه را به اشکانیان واگذار کند و افزون بر آن غرامتی بسیار سنگین به آنان بپردازد. علت قتل، ظاهراً این بود که کاراکالا دو روز پیش از آن دستور اعدام یک افسر را داده بود که به دست برادر او به قتل رسید. کاراکالا پیش از مرگ به فرزندان خود چنین وصیت کرده بود که با یکدیگر هماهنگ باشند، سربازان را ثروتمند سازند و به دیگران اهمیت ندهند. کاراکالا نیز به وضوح به ارتش خود توجه می کرد و به آنان اعتماد داشت. این رفتار کاراکالا باعث شهرت نامطلوب او شد و سبب گردید تا طبقهٔ سناتوری روم از او فاصله بگیرند. تنها فرمان او ( که به تمام افراد آزاد امپراتوری، شهروندی روم را اعطا می نمود ) بود که سبب شد تا چهرهٔ خوبی از او به نمایش گذارده شود.
مکرینوس علی رغم حکومت پرابهتی که داشت، بسیار تحت نفوذ زنان دربار بود و همین نفوذ و سلطه باعث شد که در سال ۲۱۸میلادی حق جانشینی به هلیوگابال داده شود. حتی الکساندر سوروس که آخرین امپراتور این سلسله بود در سال ۲۲۲میلادی توسط زنان دربر انتخاب شد. در اواخر حکومت سلسله سوران، مجلس سنا تا اندازه ای دوباره قدرت خود را به دست آورد و تعدادی از اصلاحات مالی تصویب شد. علی رغم پیروزی ها و موفقیت هایی که الکساندر سوروس در مقابل قبایل ژرمن شمالی به دست آورده بود، به دلیل ضعف رهبری او، سربازان از فرامین او سرپیچی کردند و همین عامل باعث شکست او در برابر امپراتوری تازه تأسیس ساسانی ایران به رهبری اردشیر بابکان شد. با مرگ الکساندر، امپراتوری روم به مدت نیم قرن، درگیر جنگ های داخلی میان فرماندهان نظامی برای رسیدن به مقام امپراتوری شد و به این ترتیب دوران صلح رومی که با روی کار آمدن امپراتور آگوستوس آغاز شده بود، بعد از حدود ۲۰۰ سال پایان یافت.
بحران قرن سوم و آغاز درگیری های داخلی
قرن سوم میلادی، آغازگر دوران اغتشاش و آشوب نظامی بود که سرانجام به سقوط و فروپاشی امپراتوری روم انجامید. در اواخر قرن اول پیش از میلاد، زمانی که آگوستوس اعلام کرد که جنگ های داخلی پایان یافته است، امپراتوری روم با حملات خارجی کم تر، صلح، پیشرفت و ترقی اقتصادی همراه بود، اما در قرن سوم پس از میلاد، درگیری های داخلی و بحران های اقتصادی، سیاسی و نظامی باعث فروپاشی قدرتمندترین امپراتوری جهان آن زمان شد. در این دوران، رومی ها دائماً در معرض حملات و تجاوز اقوام بیگانه، جنگ های داخلی و تورم شدید اقتصادی بودند. البته شاید ریشه بخشی از این مشکلات به نوع واگذاری قدرت آگوستوس بازمی گشت. نخستین امپراتور روم که قصد داشت دلبستگی خود به حکومت را کم ارزش و کم اهمیت جلوه بدهد، هیچ قانونی برای محدود کردن حقوق جانشینان بعد از خود بر جای نگذاشت. پیش از این و در قرن اول و دوم میلادی، اختلاف نظرها و مشاجره های بسیاری در مجلس سنا بر سر اینکه چه کسی می تواند جانشین امپراتور باشد، صورت گرفته بود در مورد حق جانشینی، جنگ های داخلی کوتاه مدتی هم روی داده بود، اما در قرن سوم این جنگ های داخلی بر سر کسب قدرت، تبدیل به یک عامل دائمی و همیشگی شد، به طوری که هیچ نامزد به تنهایی نمی توانست بر رقبای خود پیروز شود و وارث تخت و تاج شود یا اینکه موقعیت خود را به عنوان امپراتور برای مدت طولانی حفظ کند. بین سالهای ۲۳۵ تا ۲۸۴میلادی، بش از ۲۵ امپراتور مختلف، بر روم حکومت کردند که همگی آن ها جز ۲تن، یا به قتل رسیدند یا در میدان جنگ کشته شدند. در این دوران، ترکیب سازماندهی ارتش روم که بیشتر در مرزهای شمالی و شرقی متمرکز شده بود، دیگر نمی توانست برای سرکوب حملات خارجی چاره ای بیندیشد. کاهش مشارکت شهروندان در اداره حکومت محلی نیز امپراتوران را مجبور به مداخله کرد و به این ترتیب مسئولیت دولت مرکزی آرام آرام افزایش یافت. این دوره با ترور دیوکلتین پایان یافت. دیوکلتین یا با مهاجرت و چیره دستی یا صرفاً با خوش شانسی، بسیاری از مشکلات حاد و شدیدی را که خود آن ها را تجربه کرده بود، حل کرد. با این وجود مشکلات اصلی حل نشدند و سرانجام باعث خرابی و ویرانی در امپراتوری غربی شدند. تحولات این دوره، شروع عصر طلایی زودگذر و پایان دوره باستانی روم بود.
نقش برجسته پیروزی شاپور اول بر امپراتوران روم، بیشاپور در نزدیکی شهر کازرون، شاپور اول ( سوار بر اسب ) در تسخیر امپراتور روم والرین ( ایستاده ) ، فیلیپ عرب ( زانو زده ) تحت پیگرد برای صلح و گوردیان سوم ( در زیر اسب ) ( در قرن سوم میلادی، زمانی که امپراتوری ساسانی ایران در اوج قدرت خود بود، شاپور اول در چند نبرد پیاپی موفق شد سه تن از فرماندهان ارتش روم به نام های گوردیان سوم، فیلیپ عرب و والرین که یکی پس از دیگری به مقام امپراتوری رسیده بودند، شکست دهد و آن ها را از تجاوز به مرزهای غربی ایران بازدارد ) .
اصلاحات دیوکلتین
تندیس نخستین تتراچیهای روم ( دو آگوستوس و سزارهایشان ) : دیوکلتین، ماکسیمیان، گالریوس و کنستانتیوس
در اواخر قرن سوم میلادی، تبدیل امپراتوری واحد به دو امپراتوری تجزیه شده شرقی و غربی اجتناب ناپذیر بود. در سال ۲۸۵میلادی، هنگامی که دیوکلتین رقیبش کارینوس را شکست داد، طولی نکشید که به مقام امپراتوری رسید. دیوکلتین، طی سال ها تجربه به این نتیجه رسیده بود که با وجود فشارهای داخلی و تهدیدهای نظامی در جبهه های مختلف و به خصوص امپراتوری ساسانی در شرق، اداره کل امپراتوری بزرگ روم توسط یک نفر غیرممکن است. به همین دلیل او در یک اقدام انقلابی، امپراتوری را در امتداد محور غربی و شرقی به دو ناحیه مساوی تقسیم کرد و اداره دو امپراتوری را به دو نفر، با عنوان آگوستوس سپرد. دیوکلتین خود، آگوستوس شرقی شد و دوست قدیمی خود، ماکسیمیان را به مقام آگوستوس غربی منصوب کرد. در سال ۲۹۳میلادی، قدرت بار دیگر تجزیه شد، به طوری که هر آگوستوس، معاون زیردستی به نام سزار انتخاب کرد تا در اداره حکومت به وی کمک کند و به این ترتیب، صفی از جانشین های با تجربه برای مقام آگوستوس تربیت شدند. گالریوس، سزاری بود که تحت رهبری دیوکلتین قرار داشت و کنستانتیوس، سزار تحت فرماندهی مکسیمیان بود.
کنستانتین و تغییر پایتخت امپراتوری
مجسمه عظیم برنزی از کنستانتین یکم.
گروه فرمانروایان چهارگانه یا تتراچی با مرگ کنستانتیوس در سال ۳۰۶میلادی منحل شد. سربازان و سپاهیان او، فوراً پسرش کنستانتین را به عنوان آگوستوس جدید تعیین کردند. همان سال شورش بزرگی در روم درگرفت که کنستانتین یکم موفق به سرکوب شورشیان شد و یک معاهده با رقیبش گالریوس در شهر میلان منعقد ساخت. طبق این معاهده معروف، دین مسیحیت در سراسر امپراتوری روم به رسمیت شناخته شد.
در سال ۳۳۰میلادی، کنستانتین به بیزانتیوم رفت و دستور داد شهر بزرگ و مجهزی در آنجا احداث کنند. این شهر بعدها به افتخار وی کنستانتینوپول ( قسطنطنیه ) نام گرفت و به پایتخت امپراتوری بیزانس تبدیل شد. ساخت این شهر ۵ سال به طول انجامید و پس از تکمیل بود که کنستانتین دستور داد پایتخت از شهر رم به قسطنطنیه تغییر یابد.
با مرگ کنستانتین، بار دیگر روم دچار اغتشاش و تزلزل شد و جنگ میان سرداران آغاز گردید. سرانجام یکی از سرداران به نام ژولیان، موفق شد بر رقبای خود چیره شود و به مقام امپراتوری دست یابد. ژولیان به عنوان امپراتور تنها و انحصاری به مدت ۲ سال فرمانروا و امپراتور روم بود. ژولیان یک کافر سنتی و قدیمی نبود و عقاید شخصی او به میزان بسیار زیادی تحت تأثیر مکتب افلاطونی قرار داشت، اما عقاید متجددانه او در مورد بی دینی با مرگش در سال ۳۶۳میلادی در حین جنگ با ساسانیان پایان یافت. پس از مرگ ژولین، افسران ارتش یکی از فرماندهان به نام ژوویان را به عنوان امپراتور انتخاب کردند. ژوویان که می دانست پس از مرگ امپراتور، سربازان انگیزه کافی برای ادامه نبرد ندارند، بنای صلح گذاشت و با شاپور دوم معاهده ترک مخاصمه را امضا کرد. بر اساس این معاهده، سرزمین هایی را که رومی ها در زمان تراژان فتح کرده بودند، دوباره به ساسانیان واگذار شد.
سلسله والنتین
تقسیم دوباره امپراتوری روم بعد از مرگ تئودئوس اول برای همیشه
از زمان مرگ کنستانتین، وظیفه انتخاب و انتصاب آگوستوس جدید، دوباره به عهده افسران ارتش گذاشته شده بود. در سال ۳۶۴میلادی، افسران ارتش روم سرداری به نام والنتیانوس را به عنوان آگوستوس انتخاب کردند. در اواخر همان سال و به دنبال مرگ مشکوک امپراتور ژوویان، والنتینیان یکم طرح تقسیم امپراتوری را مطرح کرد و برادرش والنس را به عنوان شریک امپراتوری منصب نمود. طبق طرح والنتیانوس، امپراتوری روم به دو نیمه غربی و شرقی تقسیم شد. والنتیانوس به امپراتوری روم غربی رسید و برادرش والنس به امپراتوری روم شرقی منصوب گردید. از این زمان، امپراتوری روم هنوز یک دولت با دین و زبان واحد بود، اما در واقعیت به دو شکل دو نیمه کاملاً مستقل درآمد. این شکاف برای نیمه غربی چندان خوب نبود، چون هم از لحاظ جمعیت، ثروت و موقعیت استراتژیک نظامی در سطح پایین تری از روم شرقی قرار داشت. امپراتوری روم که جدا شده بود، در زمان تئودئوس اول دوباره به یک امپراتوری واحد درآمد، او توانست روم شرقی و روم غربی را متحد کند. اما او آخرین کسی بود که امپراتور هر دو قسمت بود. بعد از مرگ وی این دو قسمت برای همیشه از هم جدا شدند.
طبقات اجتماعی در روم
پاتریسین
مردم، در روم باستان به دو گروه بزرگ تقسیم می شدند: پاتریسین و پلبین. پاتریسین ها ظاهراً نخستین سکنهٔ رم به شمار می آمدند، که اصالتی لاتینی داشتند. امّا پلبین ها از اقوام مهاجر و مهاجمی بودند که بعدها در این ناحیه یا در سرزمین های اطراف آن، استقرار یافتند. این دو گروه برای قرنها در کنار یکدیگر به سر می بردند و ساکنان اصلی رم را تشکیل می دادند. پاتریسین ها به ۳ قبیله و هر قبیله به ۱۰ کوری تقسیم می شد. این کوری ها معرف یک سازمان انتخاباتی و نظامی بودند. برخی از طایفه های پاتریسین ها عبارت بودند از: ( مانلی ها، والریها، آیمیلی ها، کورنلی ها، فابیها، هوراتی ها، کلاودی ها، یولی ها و… ) . گذشته از پاتریسین ها ( که از ابتدا، قدرت مطلق بودند ) و پلبها ( که بعدها تا حدی قدرت گرفتند ) و گذشته از سازمان ها و تشکیلات ملی و پادشاهی که در رم پدیدآوردند، قدرت سومی هم در کشور وجود داشت و آن سنا بود که ظاهراً ابتدا از ۱۰۰ عضو و در پایان عهد سلطنتی از ۳۰۰ عضو تشکیل می شد. فقط پاتریسین ها می توانستند عضو سنا را داشته باشند و در مراسم عمومی مذهبی شرکت کنند. پلبین ها از جمیع حقوق مدنی، سیاسی و مذهبی محروم بودند و بدین ترتیب اهالی به دو دستهٔ جدا و متمایز از یکدیگر تقسیم می شدند.
پلب ها
مدتی پس از استقرار طوایف و قبایل پاتریسین در روم، سکنهٔ شهر رم پیوسته و رفته رفته رو به افزایش گذاشت. اهالی سایر شهرها و ایالات ایتالیا نیز، برای زندگی به رم روی آوردند. از سوی دیگر، رومی ها شهرهای همجوار را تسخیر می کردند و بخشی از اهالی این شهرها را در روم اسکان می دادند. در ضمن آن ها بهترین اراضی همسایگان خویش را نیز تصرف می کردند و به �مزرعهٔ اشتراکی� ( که مجموعه ای از قطعات زمین متعلق به پاتریسین ها بود ) ، پیوند می زدند. اهالی غیربومی روم و فرزندانشان را پله بین می نامیدند. اکثر آن ها زارع و پیشه ور بودند. قطعات زمینی که به پله بین ها می رسید، بسیار کوچک و نامرغوب بود. با این وجود در میان آن ها افراد ثروتمند نیز حضور داشتند. پله بین های ثروتمند عبارت بودند از: تُجّار و مالکان کشتی ها. پله بین ها از برخورداری از هرگونه حقوقی به طور کامل محروم بودند. آن ها نصیبی از مزرعهٔ اشتراکی نمی بردند و در مجلس ملی و سنای روم نیز حق شرکت نداشتند. با این وجود این تصور که همهٔ آنان جزو بردگان محسوب می شدند، با توجه به آنچه که گفتیم، صحیح نیست. ( برخی پلب ها را به خطا در فارسی، بردگان ترجمه کرده اند و آن را مقابل کلمهٔ شهسواران که ترجمه ای برای پاتریسین هاست، قرار داده اند ) تنها آن عده از پله بینهایی که مدیون بودند و به موقع قرضها و دیون خود را نمی پرداختند، توسط پاتریسین ها به بردگی گرفته می شدند.
هنر رومی
نقاشی رومی با آبرنگ روی گچ، زن با سینی، ویلایی در سن مارکو
با آغاز امپراتوری روم به مرور هنر این کشور بر هنر یونان تفوق یافت و جایگزین آن گردید. هنر روم بر اساس امپراتوری متحد الشکل این کشور ایجاد گردید و به امکانات نسبتاً واحدی دست یافت و در عرصه وسیعی گسترش پیدا کرد. در سده های اول و دوم میلادی، هنر هلنی ( یونانی ) که از خصایص و ویژگی های سوداگرایانه ای برخوردار بود بر هنر امپراتوری روم برتری داشت. بر اساس هنر یونان، پیکر تراشی که یکی از هنرهای برجسته و اصلی به شمار می رفت جایگزینِ نقاشی ( هنر رومی ) گردید. به مرور زمان ویژگی های هنر رومی رو به افزونی نهاد و نسبت به هنر یونانی پیشی گرفت به طوری که در قرن سوم پیش از میلاد، نمونه برداری و تقلید از آثار هنری یونان به پایان می رسید و هنر رومی بر هنر هلنی که به بن بست رسیده بود و هنری اشرافی محسوب می شد، تفوق حاصل کرد. این هنر ( رومی ) با رشد و نمو و توسعه چشمگیر به احراز مقام پیکر تراشی عصر کلاسیک یونان دست یافت. روم که از ابرقدرتهای شگفت انگیز دنیای باستان بود بعد از مرگ امپراتور تئودئوس کبیر به دو کشور پهناور تقسیم شد. اواخر دوران امپراتوری روم غربی به علت پایگاه طبقاتی سرداران از پایین ترین صفوف و جایگزینی آن ها بر اشرافیت هنر ویژگی های کلاسیک خود را از دست داد و خصلت های مردمی و شهری به خود گرفت و هنر یونان را از میان به در بُرد. آثار هنری روم به علت اوضاع اقتصادی، اجتماعی و حاکمیت سیاسی، بر خلاف آثار هنری یونان که بنابر شرائط اقتصادی، اجتماعی، یادبودی و فاقد حماسه و دراماتیک با خصلتها و ویژگی های تشریفاتی و انفرادی بود، شکلی حماسی، تاریخ نگاری و دراماتیک به خود گرفت.
موسیقی رومی
نواختن موسیقی توسط موسیقیدانان رومی، موزاییک رومی در شهر پامپی
نقاشی دیواری رومی از چنگزن
بعد از یونان امپراتوری بزرگ روم آغاز گردید که پنج قرن به طول انجامید. حیات فرهنگی رومی ها در ابتدا تحت تأثیر و نفوذ یونانیان بود و در همه زمینه ها از آنان بهره می گرفت به خصوص موسیقی که از اهمیت فراوانی برخوردار بود. آن ها تعلیمات موسیقی را از یونانیان فرا گرفتند. ( حتی تعلیم موسیقی به عهده یونانیان بود ) به این طریق موسیقی و سازهای موسیقی یونان در روم رواج پیدا کرد و به دنبال آن موسیقیدانان رومی به وجود آمدند. از کارهای مهمی که توسط آن ها صورت می گرفت اجرای مراسم مذهبی و جشنهای درباری بود. البته موسیقی بیشتر در میهمانی ها و جشن ها به کار می رفت تا در مراسم مذهبی. قدمت موسیقی در روم به ۳۰۰۰ سال پیش از میلاد می رسد. در این کشور افراد فقیر به نوازندگی و خوانندگی به طور سیار پرداختند و اولین خنیاگران دوره گرد به وجود آمدند. به طوری که با سفرکردن از شهری به شهر دیگر و با اجرای نمایشهای خیابانی، نوازندگی، خوانندگی و شعبده بازی موجب سرگرمی مردم می شدند که بعدها با اقتباس از آن ها اپرا شکل گرفت. وقتی که مسیحیت در روم استوار گردید در آنجا عناصری از ملوپه ( آوازی موزون که دکلااسیون را همراهی می کند ) یونانی و لاتین با تلاوت آیات عبری ( Pslamedic نوعی شعر خوانی آوازگونه ) در هم آمیخت. آواز کلیسایی مسیحی در نتیجه اختلاط موسیقی کنیسه ها ( از راه کلیسای سوریه ) که سرشار از ظرافتهای تزیینی بود با موسیقی همو فونیک یونانی که گرایشی به خواندن اشعار داستانی داشت پدیدار گشت. هم اکنون می توان تأثیر نغمات و کلام یونانی را در اروپای غربی مشاهده نمود. به طوری که در امپروپریا که متشکل از آیین نماز و نیایش بود و در روزهای بخصوصی اجرا می شد وقتی یک گروه به لاتین آواز می خواند دسته مقابل جواب آن ها را به یونانی می داد و نواهای آن ها از رنگ و بوی یونانی برخوردار بود. حتی رسالات و اناجیل اربعه که در مس های آیینی پاپ در کلیسای سن پیتر توسط راهبان اجرا می گردید اول به زبان لاتین سپس به زبان یونانی خوانده می شد. اکنون نیز قطعه شعر آللویا که در دیر بارکینگ باقی مانده است متناوب به زبان یونانی و لاتین در مراسم مخصوصی خوانده می شود. در روم مانند عصر طلائی یونان زمان، زمان پیشرفت و تمدن بود. بیشتر امپراتوران آن ها به موسیقی علاقه داشتند و به رشد و گسترش آن کمک بسیار می کردند. اهمیت آن به حدی رسید که بعضی از نمایشها را بدون کلام و فقط با موسیقی اجرا می کردند که به آن پانتومیم گفته می شود.
خدایان روم و باستان
ارابه زئوس، ۱۷۸۹ داستانی از تراژدیانس، کلیسای آلفرد، یونان.
مجسمه پوزئیدون در آمستردام، هلند.
نقاشی ژوپیتر بر دیواری در پومپئی، با عقاب و جهان
نقش برجسته میترا و آنتیوخوس یکم، کوه نمرود، قرن اول قبل از میلاد
مجسمه آرس در موزه لوور
مجسمه مرمری از هرکول و فرزند خود تلفوس
اُلِمپ
خدایان المپ یا اُلِمپ نشینان، خدایان ۱۲ تن بودند که پس از سرنگونی تایتانها ( Titans خدایان اولیه ) به حکومت پرداختند. کوه المپ محل نبرد تایتانها با خدایان دوازده گانه بود و بعدها هم به عنوان محل زندگی خدایان از آن نام برده شد. تمام المپ نشینان به نوعی با یکدیگر نسبت داشتند و بنا به شرایط زمانه هر از گاهی یک یا چند تن از آن ها بیشتر مورد توجه قرار می گرفت. برای مثال اگر در زندگی واقعی، همسر حاکم یا شخص قدرتمند منطقه از شخصیت قوی یا خانواده مهمتری بود، خدایان زن و به خصوص هِرا ( Hera ) که خدای مادر بود مورد توجه می گرفت. اگر جنگی در میان بود، معبد خدای جنگ بیشتر مورد توجه قرار می گرفت.
زِئوس
زئوس فرزند کرونوس ( Cronus ) ، تایتان بزرگ، بود. او پدرش را سرنگون کرد و بر سر حکومت با برادرانش پوزئیدون ( Poseidon ) و هادِس ( Hades ) قرعه کشی کردند، زئوس در نتیجه این قرعه کشی به نام بزرگ خدایان شناخته شد، او فرمانروای آسمان و باران و اسلحه اش آذرخش است که آن را به سمت کسی که او را ناخشنود کرده، پرتاب می کرده است. یکی از مواردی که او را بسیار خشمگین می کرد دروغگویی و پیمان شکنی بوده است. زئوس هِرا ( Hera ) را به همسری گرفت اما به خاطر داشتن ماجراهای عشقی فراوان شهرت داشته است.
پوزئیدون
پوزئیدون برادر زئوس است و در قرعه کشی که پس از سرنگونی پدرشان انجام شد، دریا را به دست آورد و به نام خدای دریا شناخته می شود. دریانوردان و ماهیگیران از پرستندگان او به شمار می روند. پوزئیدون با آمفی تریت ( Amphitrite ) که نوه اوسیانوس ( Oceanus ) تایتان آبهای به هم پیوسته جهان، ازدواج کرد. اسلحه او یک نیزه سه شاخه است، که می تواند جهان را بلرزاند و هر چیزی را درهم بشکند. او پس از زئوس قدرتمندترین خدا است و طبیعتی ستیزه جو و حریص دارد، به همین دلیل برای به دست آوردن شهرهای خدایان دیگر، با آن ها درگیر می شده است.
هادِس
هادس، در قرعه کشی با برادرانش، بدترین سهم را برنده شد و آن جهانِ زیرزمین یا دنیای مُردگان است. از آنجایی که رُعایای هادِس را مُردگان تشکیل می دادند، او به کسانی که موجب افزایش جمعیت سرزمینش می شدند بسیار علاقه داشت. مانند ارینی ها ( Erinnyes ) یا خشم و ناامیدی، که کارشان تعقیب گناهکاران و سوق دادن آن ها به سمت خودکشی بود. هادس به دلیل حکومت بر زیرزمین، صاحب معادن زیرزمینی هم بود و خدای پروت هم به شمار می رفت. همسر او پرسفونه بود که توسط هادس ربوده شده بود. هادس خدای جهان مردگان بود اما خدای مرگ نبود، تاناتوس ( Thanatos ) خدای مرگ بود.
دیگر خدایان روم و باستان
ژوپیتر: پادشاه خدایان
آپولو: خدای موسیقی و پیشگویی و نباتات
مینرو: رب النوع عقل و هنر
دیانا: الهه زمین و شکار
ونوس: الهه عشق و زیبایی
آنو: خدای آسمان
انیل: خدای زمین
اوشنوس: خدای اقیانوس ها
ایشتار: خدای عشق و باروری
سیس: الهه دریا
دثا: الهه سیل
دمتر: الهه زراعت
زئوس: خدای خدایان
شاماس: خدای خورشید
ماکوس: الهه شراب
میترا: الهه مهر، خورشید و راستی
ناناز: خدا ماه
نپتون: خدای دریاها
ولکان: خدای آتش
ومته: الهه خیر و نیکی
هرکول: الهه شجاعت
مرکوری: خدای تجارت
وستا: الهه آتش
وولکان: خدای صنعت
یرس: الهه گناه
هادس: خدا مردگان
دیمتر: الههٔ میوه ها و گیاهان
هفائستوس: رب النوع زرگران
کرونوس: فرمانروا تایتان ها
آمفریته: الهه دریاها ( همسر پوزیدون )
نمیسیس: الهه انتقام
کلوتو، لاچه سیس، آترپوس: سه الهه تقدیر
پن: یاور شکارچیان
پوزئیدون: خدای اقیانوس ها
اریس: الهه نفاق
آرس: خدای جنگ
پرسفون: الهه شکار
تتیس: الهه دریاها ( مادر آشیل )
پالاس: یکی دیگر از خدایان جنگ
فوبوس: خدای آفتاب
باکوس: الهه خوشگذرانی
یونو: الهه آسمان
پاندورا: الهه تمام نعمت ها
آریون: الهه موسیقی