ال

مَرده رفت،
پسره رو دیدی؟
کتابه را خوندم قشنگ بود.
گوشیه را خریدم.
در این نمونه ها نامهای مرد، پسر، کتاب و گوشی حالتی شناخته شده برای شنونده دارد یعنی که انگار شنونده آنها را می شناسد یا دستکم شناخت اندکی هم که شده به آنها دارد.
در پارسی افزون بر پسوند /ه/ برای شناس سازی، گاهی ضمیرهای اشاره [این و آن یا همین و همان] هم برای شناساندن بیشتر یا تاکید کاربرد می یابند:
اون مرده رفت.
همون پسره، دیدیش تا حالا!
این کتابه را که می گم بخون.
من فقط همین گوشیه را می خوام.
من فقط همون گوشیه که نشونت دادم رو می خوام، آخرم می خرمش.
-
همچنین در پارسی پسوند /ی/ برای ناشناس سازی کاربرد دارد که گاهی همراه با یک ( یه ) گفته می شود مانند کاربرد a و an در انگلیسی:
مردی رفت، یه مردی رفت.
یه کتاب خوندم که خیلی قشنگ بود. یه کتابی خوندم . . .
یه گوشی خریدم که تا حالا ندیدی.
در این نمونه ها نامهای مرد، کتاب و گوشی حالتی ناشناس برای شنونده دارد.

اَلیتَن ( اَل - ) : گرفتن، دست یافتن، جدا کردن، برگزیدن
اَلیدار: دست یافتنی، گرفتنی، جدا کردنی، برگزیدنی
اَلین: اَلیدار
اَلیتار: گیرنده، دست یابنده، جدا کننده، برگزیننده
اَلاگ: اَلیتار
اَلان: اَلیتار
اَلیشن: اَلیتَن
اَلیشنیگ: اَلیتار؛ اَلیدار؛ بسته به اَلیتَن
اَلیشنیه: اَلیتَن
اَلیشنیها: با اَلیتَن
اَلَگ: ابزاری برای اَلیتَن
اَلینَگ: ابزاری برای اَلیتَن
پَدیش اَل: ابزاری برای اَلیتَن
اَلیت: اَلیتَن؛ اَلیتَگ؛ شکل فعل گذشته ساده سوم شخص مفرد از همین بن اَلیتَن به معنی گرفت، دست یافت، جدا کرد، برگزید
اَلیتَگ: گرفته شده؛ دست یافته شده؛ جداسازی شده؛ برگزیده شده
شاید شگفت انگیز باشد که خواننده گرامی به ویژه آن که خود را ترک زبان می شناسد بداند که واژگانی مانند برون ( بیرون ) که به اندام برجسته روی سر، بینی و آنچه از آن بیرون آید گفته می شود، اوز ( بیرون، رویه ) که به روی و یا نمود بیرونی و رویه و رفتار گفته می شود، گوز ( گردو ) که به چشم گفته می شود که در تبار آریایی گردویی شکل و نه بادامی شکل و تنگ است، باش ( از بودن ) که هم زنده بودن و هم کیستی فرد را نشان می دهد و در زبان مردم آذربایجان به سر گفته می شود، و غولاگ ( شنونده، از بن غولیتن و غول - ) که به گوش گفته می شود، و آیاگ ( آیاخ یا آیاق ) که به پا گفته می شود و به معنی آینده از بن آمدن است، و گورساگ ( معده، گرسنه شونده ) و پارماگ ( همه کاره از بن پارمیتن و پارم - ) که به انگشت گفته می شود و دابان ( پاشنه ) ریشه پارسی پهلوی دارند و تنها گویش مادی این زبان هستند. روشن است که در کار دانشیگ ( علمی ) پژوهش بسیار بایسته است.

پس افزون بر " مَت" در اوستایی که با واژه یِ " mit" در زبانِ آلمانی همریشه می باشد، می توان از " اَد/ اَل" به عنوانِ عملگرِ پیشوندیِ " با" بهره گرفت.
برای نمونه ما در دانشِ حساب همواره چیزی را " با" چیزی جمع می کنیم، از همین رو می توانیم از پیشوندهایِ " مَت" یا " اَد/اَل" در زبانِ پارسی به عنوانِ عملگرِ پیشوندیِ "با" بهره ببریم. در زبانِ آلمانی پیشوندِ " mit: میت" و در زبانهای اروپایی " ad: اَد" چنین ویژگی را دارند.
در زبانِ پارسی پیشوندِ " هم" جورِ عملگرِ پیشوندیِ " با " را نیز می کِشَد.
نمونه: x "با" y همراه شد. x دیدگاهش را "با" دیگران همرسانی کرد.
پس شایسته است که ما یکی از دو پیشوندِ " مَت" و " اَد/اَل" را در این نقش با کارواژه ها همراه سازیم و نوواژگانی را پدید آوریم. " مَت" به عنوانِ یک پیشوندِ جدایی پذیر میتواند بکارگرفته شود؛ در زبانِ آلمانی "mit" پیشوندِ جدایی پذیر است بمانندِ " mitgeteilt " از کارواژه یِ " mit. teilen".
درباره یِ جدایی پذیری یا ناپذیریِ " اَد/اَل" دیدگاهی ندارم ولی به دیده دریافته شده است که پیشوندهایِ جدایی پذیر بازخوردِ بهتری درمیان مردم دارند.
( نویسنده می داند که تاکنون پیشوندِ " اَل" در " الفنجیدن" جدایی ناپذیر بوده است؛ چنانکه می گوییم " می اَلفنجم" و نمی گوییم " اَل می فَنجم". )
پَسگَشت:
رویبرگِ 210 از نبیگِ " زبانهایِ ایرانی" ( گرنوت ویندفُر )
THE IRANIAN LANGUAGES" Edited by Gernot Windfuhr ( 3. 1. 5 ) "

نیافرید آفریدگار کائنات مرا بهر طاعت و بندگی و الا یعبدون/ بلکه تا کند مرا به معرفت ابعاد فراوان و بیکران خویش رهنمون/ واحد و احد نیند دو علم الا یگانه به لسان آراب/ در قیاس با ابعاد، اسما و صفات الفاظی اند کودکانه بر سر آب و در طول آداب/
چرا طول عمر آن شکر فروش امید بلند باد حافظا/ تاکه شاید تفقدی کند این طوطیان شکر خا و آزادیخواه را/ ؟

گفته می شد و به " " زَنگرَ : zangra "
1 - " پا، ساق پا" ( بنابر نبیگِ فرهنگِ واژه هایِ اوستا )
2 - " مچ پا، قوزک پا، ساق پا" ( بنابر نبیگِ فرهنگنامه یِ زبانِ ایرانیِ کهنِ کریستین بارتولومه )
گفته می شد.
به روشنی واژه یِ " زنگرَ " به " زنگال" بعنوانِ "چیزی ازچرم که به ساق پا می بندند" ترادیسیده شده است. آنچه در اینجا برجسته است، "ساق پا" می باشد.
بنابر آنچه در پیامِ پیشین گفتم، واژه هایی که در اوستایی به " رَ : ra " می انجامیدند، در زبانِ پارسی به " آر" یا " آل" ترادیسِش پذیر هستند.
پَسگشتها:
1 - رویبرگِهایِ 560 و 561 نبیگِ فرهنگِ واژه هایِ اوستا
2 - بخشِ 1660 از نبیگِ "فرهنگنامه زبانِ ایرانیِ کهن" نوشته یِ کریستین بارتولومه

1 - بررسیِ پسوندِ " آر":
در واژگانِ انجامیده به " رَ: ra "، جایگشتِ آوایی میانِ " ر " و " فتحه" رُخ داده و سپس به دیسه یِ " َ ر /آر:ar" درآمده است. برای نمونه:
واژه یِ اوستاییِ " سوپ" به چمِ " سوراخ کردن، شیار زدن" با پسوندِ " رَ "، "سوپرَ " و با جایگشتِ آوایی میانِ " ر" و "فتحه" ، به " سوپَر/سوفَر" و سپس " سوفار" درآمده است.
2 - بررسیِ پسوندِ " آل":
بنابر آنچه در " 1" آمده و با درنظر گیریِ دگرگونیِ آواییِ رواگمندِ " ر/ل" می توان دریافت که " آر/آل" بیانگرِ پسوندِ یکسانی هستند؛یعنی واژگانِ کهنِ ایرانیِ انجامیده به " رَ : ra" با جایگشتِ آوایی میانِ " ر " و " فتحه" به " َ ر/آر: ar" و با دگرگونیِ آواییِ " ر/ل" به " آل:al" دگر شده اند.
برای نمونه:
واژه یِ " چنگرَ: changra" در اوستایی با یک جایگشتِ آوایی به " چنگَر/چنگار: changar" و با دگرگونیِ آواییِ " ر/ل" به دیسه یِ "چنگال changal" در آمده است.
واژه یِ اوستاییِ " اَغرَ : agra" به چمِ " آغاز، ابتدا" با جایگشتِ آواییِ یادشده به " اَغَر/آغَر/آغار: agar" و سپس با دگرگونیِ آواییِ " ر/ل" به دیسه یِ " آغال:agal" در آمده است.
( اَغرَ =اَغ. رَ ) ، ( آغاز= آغ. آز ( بُن کنونیِ آختن ) ) ، ( آغال: آغ. آل )
به همین شیوه به طور بازگشتی ( recursive ) می توان دریافت که واژه یِ " دنبال/دمبال:dombal" که از دو تکواژِ " دمب" و " آل" می باشد، دیسه یِ نخستینَش " دمبرَ " بوده است.
همچنین است: "جنجال ( جنگال ) "، " گودال" و. . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
نکته 1:
این پیام دربردارنده یِ پسوندِ " آر" که با " بُنهایِ گذشته" همراه هستند، "نمی شود"؛ یعنی واژگانی همچون کردار، گفتار، ساختار، بستار و. . . .
نکته2: ( بسیار ارزشمند )
با چنین ترفندی می توان واژگانِ کهنِ ایرانیِ انجامیده به " رَ : ra" را با همین واژگان ولی اینبار با پسوندِ " آل/آر" در پارسیِ کُنونی همراه ساخت؛ بی آنکه دچار ناسازگاری در ساختارِ دستورزبانیِ گیرنده شویم. چنین ترفندِ ساده ای به افزایشِ شمارِ واژگان و توانگریِ زبانِ پارسی بیش از پیش یاری می رساند.

بعضی دیگر گفته اند: کلمه ( آل ) در اصل اسم شخص است ، و وقتی بخواهند کوچکش کنند می شود اویلا، و در مورد چیزهائی که اختصاص ذاتی به انسان داشته باشد استعمال می شود یا از راه خویشاوندی نزدیک ، و یا از راه موالات و دوستی صمیمی . ( تفسیر المیزان )

یعنی هر دوستی وهر خویشاوند وهرفرزندی وقتی می تواند جزئی از آل باشد که ازهرلحاظ فکری با خاندان خود تفاهم عینی داشته باشد چون حرّ ریاحی که از یاران یزید بود ولی به توبه به آل واصحاب امام حسین ع پیوست

( hardaهَردَ:سرخ ) در پارسی باستان با دگرگونی آوایی ( د ) به ( ل ) وسِتُرده شدن ( ر ) به آلَ و سپس به ( آل ) ترادیسیده شده است.
در پارسی میانه واژه آلاله به دو گونۀ:
آلالَک= alalak آلاله، لاله، شقایق
اَلالَگ= alalag ( = آلالک، اَلالَک )
به کار می رفته است.
همچنین است:
[ گویش مازنی ] /aal/ سرخ زردمایل به سرخ - اسب سرخ رنگ
( نیاز به یادآوری است که واژگان بسیاری با دگرگونی آوایی ( د ) به ( ل ) از پارسی باستان به بلخی دگرگونه شده است همچون بلاد ( بیداد ) ، الفختن )
2 ) آل:هستنده ای افسانه ای
آلی که نمایانگر هستنده ای پندارین وخیالی است، نیز در باور های بومی کهن مردمان از بداخشان و کشمیر و خوارزم تا ارمنستان و میان بختیاری ها و کردها و تالشی ها و آذری هاو. . . پابرجا بوده و نمایانگر یک باور بسیار کهن در میان آریایی ها بوده است.

نام این موجود خیالی در زبان امنی اَل و اَلک ( صورت جمع ) ( آیلرس، 52؛ داویدیان و ساعدی، 23 ) . در ترکی آذربایجانی، آل و ترکی آسیای مرکزی، اَل ـ بَستی ( آیلرس، 48 ) ، و در کردی، هال و آل است است ( مردوخ ) . ظاهراً همة این نامها و جزء اول کلمة «اَلْ ـ بَستی»، از یک ریشة ایرانی و به معنی سرخ است. بنا به روایتهای عامه تا زمانی که زائو به حمام نرفته و ناپاک است، معمولاً تا شش روز یا ده روز پس از زاییدن، اگر تنها بماند آل از دیوار خانه یا راهِ پشت بام یا پنجره و روزن و درِ اتاق، به سراغش می‎آید و جگرش را می‎زند و می‎برد. اگر آل بتواند جگر زن تازه از را به آب برساند و یا از آب بگذراند، سبب بیماری و حتی مرگ او می‎شود. زائویی که آل جگرش را زده و برده اصطلاحاَ «آل زده» و بیماری ناشی از آن را «آل‎زدگی» می‎نامند. گاهی نیز ممکن است آل «جفت بچه » را ببرد. اگر آل جفت بچه را هم ببرد و بخورد، می‎گویند که زائو به بیماری آل‎زدگی دچار می‎شود. اصل و منشأ پیدایی آل و پندارهای مربوط به آن دقیقاً روشن نیست. ظاهراً باید این پندار برخاسته از ذهن و اندیشة مردم جامعه‎های آغازین و مربوط به فرهنگ و زمانی باشد که در آن اعتقاد به آنیمیسم و چیرگی ارواح خبیثه در زندگی مردم جامعه رواج داشته است. برخی از مردم جامعه‎های باستانی به موجودات وهمی و خبیثة تقریباً شبیه آل، مانند «اَلو»، «لَمَشْتُو» و «لی لیث» اعتقاد می‎داشتند. «الو» دیو خبیث و نفرت انگیزی بود که به عقیدة بابلیها با پرواز بر فراز بستر کودکان و ترساندن آنها و گاه مکیدن رایحة زندگیشان باعث مرگ آنها می‎شد ( مکنزی، 69 ) . «لمشتو» مادینه دیوی بود که مردم اَکَد و بین‎النهرین اعتقاد داشتند که دشمن نوزادان و ربایندة آنها بوده است ( آیلرس، 48 ) . «لی لیث»، که در ادبیات تلمودی نخستین همسر آدم معرفی شده است، در اسطوره‎ها و فرهنگ عامة یهودی، همچون ماده دیوی توصیف شده که دشمن کودکان نوزاد است و شبها به گشت و گذار و شکار می‎پردازد ( جودائیکا ) . هرچند ممکن است که برخی از خصایل و اعمال این ماده دیوها و موجودات خیالی شبیه به آل باشند، لیکن شخصیت و خصوصیات آنها بیشتر با «اُمّ‎الصِّبیان»، ماده دیوی که نوزادان و کودکان را می‎رباید، مطابقت دارد. بعضی آل را با بختک یا فرنجک یکی گرفته و بینی او را مانند بختگ، گِلی توصیف کرده‎اند. بَخْتَک، که آن را «بینی گِلی» هم می‎نامند، به صورت دیوی سهمناک در شبها بر خفتگان پدیدار می‎شود و چون کوهی روی سینة آنها می‎افتد. شخص خفته فقط با گرفتن بینی او می‎تواند از آزارش رهایی یابد. آقاجمال خوانساری در کتاب عقاید انساء، معروف به کلثوم ننه، بینی آل را مانند بختک گلی ذکر کرده و در وصف او از زبان کلثوم ننه چنین نوشته است:
«آل به شناختن بود مشکل،
گیس او سرخ و بینی‎اش از گِل»،
گر بینی بگیر بینی او،
تا ز زائو جگر ندزدد و دل» ( ص 15.
آیلرس هم از دیوی به نام «ایسیچی» نام می‎برد که به اعتقاد وایت مردم برخی از شهرهای تابع لصفهان ( مانند نجف آباد و کَرسِگان ) مانند بختک، بینی گلی دارد و روی اشخاصِ خوابیده می‎افتد و وقتی که بینی‎اش را بگیرند آنها را رها می‎کند. این مردم آل و ایسیچی را یکی می‎دانند و می‎گویند که ایسیچی بچه‎های بد می‎آورد ( ص 44, 45 ) . برخی دیگر آل را با «ام‎الصبیان» اشتباه گرفته و تصور کرده‎اند که آل نوزاد را هم می‎زند و می‎برد یا به او آسیب می‎رساند؛ از این‎رو برای حفظ نوزاد را هم می‎زند و می‎برد یا به او آسیب می‎رساند؛ از این‎رو برای حفظ نوزاد از آل‎زدگی نیز چاره‎اندیشی کرده‎اند. مثلاً همدانیها دو گهواره مانند هم درست می‎کنند و در اتاق زائو می‎گذارند تا آل از شناسایی نوزاد درماند و دچار اشتباه شود ( ماسه، 1/44 ) . خراسانیها هفت سوزن به لچک نوزاد و هفت سوزن به لچک زائو می‎زنند و به این وسیله از نزدیک شدن آل به زائو و نوزاد جلوگیری می‎کنند و در شبِ ششَ زائو صورت و بدن نوزاد را با سوختة باروت، سیاه می‎کنند تا آل از سیاهی و زشتی روی نوزاد بترسد و به او نزدیک نشود ( شکورزاده، 115 - 116 ) .
دفع آل: مردم برای دفع آل از زائو و پیشگیری از خطر بیماری آل‎زدگی و حفظ سلامت مادر نوزاد، آداب و کارهای مخصوص انجام می‎داده‎اند. از جمله اداب و اعمال آل‎زدایی در فرهنگ عامة ایران، رعایت بعضی تابوها ( محرمات ) ، استعمال نَفِرات ( رَماننده‎ها ) ی مخصوص و انجام اعمال و شعائر خاصِ دفع آل بوده است.
محرمات: پس از اینکه زنی می‎زایید، تا روز حمام زایمان که معمولاً 6 یا 10 روز به درازا می‎کشید، از انجام برخی اعمال در اتاق او خودداری می‎کردند تا آل به سراغ وی نیاید. مثلاً نام زائو را به زبان نمی‎آوردند و او را به نام مریم، مریم عذرا یا مادر حضرت مسیح ( ع ) صدا می‎زدند. یا نزد زائو نامی از جن و آل و ارواح خبیث نمی‎بردند، یا زنان را، به جز زنانی که به هنگام زایش در نزد زائو حضور داشته‎اند، اجازه نمی‎دادند که وارد اتاق زائو شوند. زائو و نوزادش را لباسهای سرخ رنگ نمی‎پوشاندند و رختخوابهای آنان را از پارچه‎های سرخ نمی‎دوختند، چون باور داش . . .