اصفهان

آسیب نبیند وبهشت خود را ازدست ندهد.

گرچه پیامبر در۱۴۰۰ سال پیش آنرا اصبهان معرفی کرده است یعنی بها دهندگان به اصالت خویش ، خودستایان اصالت دوست. ولی تلفظ عربی اصبهان به جای تلفظ فارسی اصفهان هیچگونه ایرادی ندارد زیرا حروف ( ( ب، و، ف ) ) در زبان هم مخرجند ودرقرآن هم جایی ومن ودرجای دگر فمن یعمل مثقال ذره. . . آمده و تلفظهای لهجه ای محل اشکال نیست.

نظریه دیگر هم که این نام بر گرفته از واژه اسب است با تحول آوایی واژه اصفهان در فارسی میانه و نو همخوانی ندارد. احتمال دارد که چون بافت اصلی سپاه را در دوره باستان سوار نظام تشکیل می داده است این موضوع باعث پدید آمدن وجه تسمیه اصفهان از نام اسب شده باشد .
طبق تحول آوایی ، واژه اصفهان با واژه سپاه spāda پارسی باستان، spāh دوره ی میانی تطبیق می کند . بنابراین واژه ی یونانی aspaoana را باید شکل یونانی شده فارسی باستان spādāna بدانیم . البته بهتر است این واژه را با پسوند فارسی باستان āna که دلالت بر سرزمین دارد، بگیریم تا پسوند ān جمع ؛چرا که در قدیمی ترین سندی که بطلیموس آورده است این نام به شکل یونانی شده با پسوند āna آمده و نام مکان های جغرافیایی در کتیبه های فارسی باستان نیز با این پسوند ذکر شده اند. در نتیجه فارسی نو isfahān با واژه ی فارسی میانه spāhān و فارسی باستان spādāna تطبیق می کند .
در این مورد مراجعه شود به مقاله ی ریشه شناسی واژه ی اصفهان ، دکتر بهزاد معینی سام ، استادیار گروه فرهنگ و زبان های باستان دانشگاه بوعلی سینا ( مجله ی زبان و ادبیات فارسی دانشگاه سیستان و بلوچستان سال ششم - بهار و تابستان 1387. )

جای خالی این اثر بزرگ، در اثر بزرگ شما، احساس میشود.

اسپی:سفید ( در زبان لکی و لری و کردی )
آو: آب
ان:پسوند مکان
"اسپی آوان": مکان رودخانه سفید. صاحب آب سفید. مکان زاینده رود.
ای کاش به جای این همه زحمت، که اربابان فرهنگ ما، در کتب ادبی و تاریخی ما کشیده اند، کمی وقت گذاشته و زبان های بومی می آموختند.
حضرت شاملو در مقدمه کتاب بینظیر و تکرار نشدنی "کتاب کوچه" اشاره میکند به استخدام یک چوپان کرد ( البته باید میگفت چوپان لک ) . این چوپان بیسواد، بخاطر عدم دسترسی به رادیو، تلویزیون، کتاب درسی، معلمی که از نقطه دیگری آمده باشد ، مهمان غیر بومی و. . . زبان بکر و اندیشه ای بکر داشت.
تنها کسی به زیرکی شاملو میدانست که این چوپان، چه تحفه ای برای فرهنگ نویسی ماست.

طبق نظر سنجی سایت های مختلف از هزار سال پیش، این شهر پذیرای جهانگردان و اهل سفرهای بی شماری بوده است که هر یک به زبانی عظمت و زیبایی شهر و بناهای آن را ستوده اند. اصفهان یا اسپهان سومین شهر بزرگ ایران پس از تهران و مشهد و جزو پر جمعیت ترین شهر ها است.
شوق دیدن جاذبه های ایران عزیز این بار شما را با سفر به اصفهان یا سپاهان راهی سرزمینی خوش آب و هوا می کند تا در جاذبه هایی که یادگاران اجداد ما است با کلیسا ها، آتشکده ها و مساجدی که محل عبادت ادیان مختلف در ایران بوده آشنا تر شوی. مسجد شیخ لطف الله، کلیسای وانک، کلیسای بدخهم یا بیت الحم جز معدود بناهای مذهبی است که با زیبایی های فوق العاده اش برای شما دقایقی کم نظیر را خواهند ساخت و در تکه های زیبایی که گویی از آسمان به زمین افتاده باشند دوره های سلطنت پادشاهان مختلف را بازگو می کنند. کلیسای بیت الحم که با اسم نوادگان حضرت عیسی اسم گذاری شده است چنان بزرگ و زیبا با گنبدی مرتفع و چهار قوس و چهار ستون ایرانیان را صاحبان هنر و اندیشه معرفی می کند و نقاشی های دیواری اش حوادث انجیل را به صورت تصویر در قاب نگاه بینندگان متجلی می نماید.
همان طور که در سایت ویکی تراول هم آمده است، گنبد ها و مناره های لاجوردی با نقش و نگار های دل انگیز در دل آسمان فرو رفته و کمتر کسی است که با دیدن آن ها به وجد نیاید.

شاه عباس هنگامی به سلطنت رسید که غرب و شمال غربی ایران در تصرف دولت عثمانی بود، هم چنین در شمال شرق ایران نیز خراسان جولان گاه ازبک ها شده بود و در داخل کشور نیز طی ۱۲ سال پس از مرگ تهماسب یکم و دوران پادشاهی اسماعیل دوم و محمد خدابنده قدرت شاه کاهش پیدا کرده بود و دسته بندی های قبیله ای قزلباشان مجدداً به شکل افزاینده ای بروز کرده و دوگانگی میان قزلباشان ترکمان و تاجیکان ( مردم غیر ترک ) در دربار شدت پیدا کرده بود. در نتیجه این چند دستگی، هر یک از مقامات دولتی در اندیشه منافع و قدرت خویش بود و کشور دچار هرج و مرج گردیده بود. شاه عباس با اولویت بندی مشکلات متعدد توانست در طول سلطنتش سلسله صفویه را به اوج قدرت برساند.
عباس میرزا به همراه علی قلی بیگ گورکان شاملو در جنگ های خراسان، محاصره قلعه نیشابور، محاصره قلعه تربت و نبرد تیرپل علیه پدرش شاه محمد خدابنده ( شاه وقت ) جنگید. وی در هجده سالگی قزوین را متصرف شد و در نهایت خود را شاه ایران خواند.
شاه عباس در ابتدای پادشاهی، برای آن که خیالش از حمله پیش دستانه امپراتوری عثمانی به قلمروهای ایران آسوده گردد، پیمان نامهٔ صلح با آن کشور بست و مناطقی کردنشین در عراق و سوریه کنونی را به آنان واگذار کرد. سپس به بهینه سازی امور درون کشوری و فرونشاندن شورش استان ها پرداخت. او نخست ازبکان را شکست داد و سپس به جنگ با دولت عثمانی درآمد. او در سه نوبت با عثمانی ها جنگید. هم چنین دو بار به گرجستان حمله کرد. از واپسین لشکرکشی های او می توان فتح قندهار نام برد. در زمان شاه عباس درآمد دولت ایران بالا رفت و بازرگانی با کشورهای اروپایی و چین افزایش یافت. او بناهای بسیاری ساخت که هنوز برخی از آن ها پابرجاست.
برای وی راه رسیدن به پادشاهی ساده نبود. تجربیات سال های کودکی و نوجوانی وی باعث سوظن بیمارگونه ای در وی گردید. که تأثیر آن تا پایان عمر بر روابطش با دیگران و حتی پسرانش سایه افکند. شاه عباس درگذار زندگی یکی از فرزندانش را کشت و دو تن دیگر را کور کرد و دو پسر دیگرش نیز در کودکی مردند؛ حتی گفته شده که یکی از پسران شاه عباس از دربار گریخت و در تاریخ محو شد بدین شیوه در هنگام مرگ جانشین شایسته ای از خود بازنگذاشت و به ناچار نوه او با نام شاه صفی به پادشاهی رسید.
نام اصفهان پیوسته با اسم شاه عباس همراه بوده و اغلب آثار باستانی و عمرانی شهر اعم از آب انبارها، مادی ها، پل ها، خیابان ها، تفرجگاه ها، کاخ ها، مساجد، مدارس، معابد، بازارها و باغ ها و میدان ها به نام شاه عباس ثبت شده است. منبع : ویکی پدیا

برای چندین سده، نویسندگانی همچون خطیب بغدادی در تاریخ بغداد، ابن بلخی در فارس نامه، محمدِ محمودِ احمدِ توسی در عجایب نامه، سمعانی در الانساب، ظهیرالدین نیشابوری در سلجوق نامه، قاضی عمادالدین در عجایب البلدان، شرف الدین علی یزدی در ظفرنامه تیموری و بسیاری دیگر، تهران را با �ط� و به صورت �طهران� می نوشتند تا این که جوینده ای همچون محمدحسن خان مقدم مراغه ای ( اعتماد السلطنه ) وزیر انطباعات و دارالترجمه دوران قاجار، به گفته خودش دچار تردید شد که نام این شهر را با �ط� بنویسد یا با �ت� و موضوع را با �علی قلی میرزا اعتضاد السلطنه� رئیس دارالفنون در میان گذاشت. چند سال پس از آن، پژوهشگرانی همچون احمد کسروی و محمد قزوینی درباره نگارش واژه �طهران� یا �تهران� دیدگاه های متضاد خود را ارائه کردند و در نهایت دیدگاه کسروی پذیرش همگانی یافت و امروز همگان تهران را با �ت� می نویسند.
کسروی در آن زمان نوشت: �. . . بی گفتگو است که طهران کلمه ای پارسی است و در پارسی طاء الف دار نیست، مگر درباره کلمه هایی که تازیان آن را معرب کرده اند و از گفتن بی نیاز است که این کلمه های معرب را باید در نوشته های عربی به کاربرد و در نوشته های پارسی جز شکل پارسی نخستین آنها درست نمی باشد. . . به عقیده ما به کاربردن طهران و طوس و اصطخر و اصفهان و دیگر کلمه های معرب در نوشته های پارسی که تا به امروز معمول و شایع می باشد، غلط های فاحش است و باید به نام شرافت علم و بلندی پایگاه آن، تعصب و عادت را به کنار گذارده و بدین گونه غلط های معمولی که نمونه و یادگار دوره استیلای زبان و ادبیات عربی است، خاتمه بخشید. . . شهر معروف ایران را که امروز �اصفهان� می نویسیم، این واژه شکل عربی نام آن شهر است. . . اگر شکل درست پارسی واژه را خواسته باشیم، �اسبهان� با زیر الف یا زبر آن است. � ( کاروند کسروی: ص ۳۸۳ و ۳۸۴ و ۴۲۸ )
نکته مهم دیگر این که، حتی در برخی متن های عربی نیز به شیوه نگارش این واژه با حرف �س� اشاره شده، چنان که �یاقوت حموی� جغرافی دان و تاریخ نویس سده هفتم هجری قمری، در �معجم البلدان� به نقل از حمزه بن الحسن ( حمزه اصفهانی ) در شرح �اصبهان� به اصل پارسی این واژه با حرف �س� و �اسباهان� اشاره کرده و می نویسد: �. . . ذلک ان لفظ اصبهان اذا رُدَّ الی اسمه بالفارسیه کان اسباهان. . . �.
همچنان که �نظامی گنجه ای� سراینده سده ششم هجری قمری نیز در منظومه �خمسه� و در داستان �خسرو و شیرین� به اوصاف �شکر اسپهانی� می پردازد.
و در نمونه دیگر، �وحشی بافقی� از سرایندگاه سده دهم در مثنوی �فرهاد و شیرین� نام این شهر تاریخی را �اسپهان� یا �سپاهان� ثبت کرده است:
ز پرویز ار بدینسان دردمندی / از اینجا تا سپاهان نیست چندی
به گلگون تکاور ده عنان را / سیه گردان به لشکر اسپهان را
براین پایه، پس از تاثیر زبان عربی بر زبان پارسی، در این واژه به تدریج حروف �ص� و �ف� جایگزین حروف �س� و �پ� یا �ب� شدند؛ اما بیشتر نام واژه های این شهر با ریشه مشترک، در منابع مختلف یا گویش‎های نواحی گوناگون با �س� و �پ� یا �ب� ثبت شده اند که برای نمونه می توان اسبان، اسباهان، اسباهو، اسبهو، اسواهو، اسباهون، اسبوون، اسبهان، اسپادانا، اسپاهان، اسپهان و اسفهان را نام برد. ( نام واژه های اصفهان، اکبر یاوریان، ص ۱۲۳ - ۶۵ )
پس، به گواهی متن های تاریخی و ادب پارسی، و با نگرش به این که نگارش واژه های پارسی با حرف های/ واک های ناپارسی همچون �ح؛ ص؛ ض؛ ط؛ ظ؛ ع� ریخت واژگان را از هویت و ریشه اصلی پارسی خود دور می کند و هیج دلیل آواشناسی نیز برای نگارش واژه اسفهان/ اسپهان با �ص� وجود ندارد، بهتر است که به تدریج شیوه نگارش این واژه را دگرگون سازیم. این دگرگونی می تواند از نوشته های غیر رسمی آغاز شود و در نوشته های رسمی نیز هر دو شیوه در کنار هم به کار رود تا پس از آشناشدن مردم با این شیوه نگارش، به تدریج �اسپهان� جایگزین �اصفهان� شود و نام این شهر تاریخی هویت پارسی خود را بازیابد.
شاهین سپنتا
کارشناس میراث فرهنگی