ادوار

در نظریه ادوار، دستان بندی سازها ( نحوهٔ کوک ساز و موقعیت پرده های آن ) به کمک تناسب های ریاضی توضیح داده می شد و برای هر نت موسیقی نامی با استفاده از ترکیب الفبای ابجد تعیین می گردید. به این ترتیب فاصله های موسیقایی دقیقاً مشخص می شدند. سپس با ترکیب این فواصل جنس هایی ( دانگ هایی ) درست می شد که ذی الاربع ( دارای چهار نت ) یا ذی الخمس ( دارای پنج نت ) نام می گرفتند و از ترکیب یک جنس ذی الاربع و یک جنس ذی الخمس یک اکتاو کامل به دست می آمد که به آن «دور» گفته می شد. از بین این ادوار ( که عموماً تعدادشان ۹۱ عدد در نظر گرفته می شده است ) ، برخی «ملایم» دانسته می شدند ( یعنی به گوش خوش آهنگ بودند ) و برخی ناملایم. دوازده دور ملایم در این میان اصلی دانسته می شدند که مقام های موسیقی را تشکیل می دادند.
فواصلی که در نظریه ادوار تعریف می شدند با کوک فیثاغورثی مطابقت داشتند ( به جز فواصل ریزپرده ای که در کوک فیثاغورثی وجود ندارد ) . کوک سازهای موسیقی ایرانی در دوران معاصر، به اعتدال مساوی نزدیکتر است تا به کوک فیثاغورثی؛ به بیان دیگر، زمانی که تحول مقام به دستگاه رخ داد، سازهای ایرانی هم تا حدی مطبوع سازی شدند و لذا نظریهٔ ادوار، هم از حیث تعریف نحوهٔ دستان بندی ساز، و هم از حیث تعریف ساختار مُدال موسیقی ایرانی، کنار گذاشته شد. ساختار مدال موسیقی ایرانی اکنون با کمک ردیف شرح داده می شود.
اکثر رسالات قرون میانهٔ اسلامی در مکتب منتظمیه نوشته شده اند که سبکی از تشریح ادوار بود که بر پایهٔ نظریات صفی الدین ارموی در اواخر قرن هفتم هجری شکل گرفت. موسیقی دانان شاخص موسیقی کهن ایران نظیر فارابی، ابن سینا، صفی الدین ارموی و عبدالقادر مراغی همگی تئوری موسیقی را با استفاده از ادوار شرح داده اند؛ برخی از موسیقی دانان معاصر نظیر داریوش صفوت، مهدی برکشلی و تقی بینش نیز دیدگاه این نظریه پردازان کهن را شرح داده اند.
اساس نظریهٔ ادوار همان نظریهٔ دایره پنجم ها است که در یونان باستان توسط فیثاغورث شرح داده شده بود. در نظریهٔ ادوار، موقعیت نت ها و ساختار مُدال موسیقی به کمک فواصل چهارم درست ( ذی الاربع ) و پنجم درست ( ذی الخمس ) توضیح داده می شود ( ر. ک. بخش دانگ ها ) . اما تعاریف و جزئیات این دانگ ها در طول زمان تغییر یافته است. برای مثال خیام نیشابوری در رسالهٔ موسیقی اش که تنها بخش هایی از آن به جا مانده، در بخشی تحت عنوان «القول علی اجناس الذی بالاربعه» از ۲۱ نوع ذی الاربع نام برده است. امروزه نظریهٔ ادوار بیشتر بر اساس دیدگاه صفی الدین ارموی و موسیقی دانان متأثر از او ( نظیر عبدالقادر مراغه ای ) شناخته می شود که هر دو هفت دانگ ذی الاربع را برمی شمارند و تعداد دانگ های ذی الخمس را هم دوازده یا سیزده عدد می دانند.

هنرمندان و دانشمندان:فارابی، ابن سینا. صفی الدین ارموی. ع. مراغه ای. . . . بر پایه دریافت ها و محاسبات فیثاغورث و یونان باستان گسترش یافت . نت ها ( پرده. دستان ) به کمک حروف و اعدادمشخص می شد. به اسم ایقاع و اوزانی ( وزن ها، نقراتNagharat ضرب ها. . ) هم آمده است