arabesque

گروتسک[۴] ( منسوب به گروته[۵] یعنی غار که درواقع گرمابۀ تیتوس بوده در رم با تاقهای آراسته به نقشهای شگفت‎انگیز ) نیز به تزیینات آرابسک گونۀ دورۀ رنسانس گفته شده است؛ با این تفاوت که اصطلاح آرابسک، بی‎آنکه مقید به دوره‎ای خاص گردد، تزیینات گروتسک را دربر می‎گیرد و مورسک به مفهوم اخصّ تزیینات اسلامی به کار برده می‎شود. به کارگیری تزیینات گروتسک در صنایع، نقاشی و معماری در عصر رنسانس و پس از آن نوعی تقلید از هنرمندان اسلامی بوده است و همین امر موجب گردیده که در دورۀ یاد شده به جای اصطلاح گروتسک، در مورد این‎گونه طرحها، اصطلاح آرابسک به کار رود ( اسلام آنسیکلوپدیسی؛ مرزبان، 91، 51، 10 ) .
آرابسک را برخی از هنرشناسان غربی به معنی بسیار گسترده‎تری به کار برده‎اند و همۀ نقشهای هندسی، گیاهی، اسلیمی، بند رومی و گره‎سازی را که صرفاً به گونه‎ای نمایشگرِ نقشی موزون و مکرر به شیوۀ شرقی باشد، زیر عنوان آرابسک آورده‎اند، در حالی که هریک از اینها اصطلاحی است خاص با مفهومی خاص.
پنجرۀ مُشبّک در خربة المفجر ( طرح هندسی )
خاستگاه و پیشینۀ تاریخی
از نظر تاریخی، گویا آرابسکِ گیاهی از صورت خیالیِ تاک سرچشمه گرفته باشد. در تزیینات چند اثر هنری دورۀ اسلامی نیز به طرح تاک برمی‎خوریم: از همه مشهورتر قصرالمَشْتى ( المَشَتّى، المُشَتّى ) ، کاخ زمستانی خلیفۀ اموی، ولید دوم، است که در ۱۲۷ق / ۷۴۵م در ۴۰ کمـ شرق بحرالمیت ساخته شده است. در اینجا تاک در کنار جانداران یادآور �درخت زندگی� است ( بورکهارت، ۶۸، قس: کونل، ۱۹، ۲۳؛ دیماند، ۹۰، ۹۱، ۱۱۳ ) . همچنین در قُبَّةُ‎الصَّخرة ( ساخته شده در ۷۲ق / ۶۹۱ م به فرمان عبدالملک ) و محراب جامع اموی دمشق ( ساخته شده در ۸۷ ق / ۷۰۶م به فرمان ولید اول ) و مسجد جامع قیروان در تونس نقش تاک دیده می‎شود. اما طرح تزیینی انتزاعی آرابسک به نقش تاک بسنده نمی‎کند و گونه‎های گیاهی گوناگون را به هم درمی‎آمیزد. گاه تاک را در کنار نخل، انجیر و کنگر ( شوکةالیهود[۶] ) می‎نشاند و گاه از آن انار، میوۀ کاج و گل به بار می‎آورد ( بورکهارت، ۶۸، قس: وزیری، ۲۰۶؛ دیماند، ۱۱۳ ) .
نقشهای آرابسک و اسلیمی، به رغم پیوند لفظی آنها با عرب و اسلام ( بنا به مشهور ) ، در آثار هنری پیش از اسلام دیگر ملل و سرزمینها به کارمی‎رفته، به‎ویژه اگر آرابسک را شکل استیلیزۀ گیاهان و پیوند برگها به یکدیگر بدانیم می‎توانیم نمونه‎هایی از دوره‎های بسیار کهن معرفی کنیم: ۱. مصر: یک حلقه منسوب به عهد سلسلۀ دوازدهم ( ۲۲۱۲ - ۲۰۰۰ق م ) با برگها و غنچه‎ها و گلهای به هم پیوسته و از یکدیگر بیرون جسته؛ ۲. بین‎النهرین: صحنه‎ای از جلوس آشوربانی پال ( ۶۶۹ - ۶۲۶ ق م ) با دو ساقۀ استیلیزۀ مو در بالای سر او که به دو درخت استیلیزه پیوسته، همراه با برگها و خوشه‎های انگور؛ ۳. یونان: سرستونی متعلق به سدۀ ۴ق م با برگهای کنگر در پایین و اسلیمیهای خرطوم فیلی که شاخه‎های اسلیمی از میان برگهای کنگر رسته و دو شاخه شده و هر شاخه به گرد خود حلقه زده؛ ۴. بیزانس ( روم شرقی ) : جعبه‎ای از عاج با نقش اسلیمی. ۵. ایران: ظرفی سفالی از شوش با نقش استیلیزۀ گیاهی مربوط به هزارۀ ۴ق م، و نمونه‎های بسیار دیگر از آثار باستانی ایران با طرحهایی از اسلیمیهای گیاهی، ماری، توریقی، طوماری و دهن اژدری متعلق به هزارۀ ۲ق م، دورۀ هخامنشی، اشکانی و ساسانی ( زمانی، ۸۱۹ - ۸۲۲ ) .