وقتی دل سودایی، می‌رفت به بستان‌ها

مصراع اول:

وقتی دل سودایی، می‌رفت به بستان‌ها

وقتی: قید زمان (نقش قیدی دارد)

دل سودایی: نهاد جمله (دلِ عاشق یا دلِ پرهیجان)، «سودایی» صفت «دل» است.

می‌رفت: فعل ناقص گذشته استمراری (ماضی استمراری)، فعل اصلی جمله.

به بستان‌ها: قید مکان (متمم فعل)

جمله کامل است و با اینکه «وقتی» نشان‌دهنده‌ی جمله‌ی وابسته است، ولی هنوز جمله‌ی اصلی در ادامه می‌آید (در مصراع دوم).

---

مصراع دوم:

بی‌خویشتنم کردی، بوی گل و ریحان‌ها

در این مصراع، جمله‌ی اصلی بیت قرار دارد:

بوی گل و ریحان‌ها: نهاد جمله.

بی‌خویشتنم کردی: فعل مرکب (کردن + صفت‌حالی)

بی‌خویشتنم: ترکیب وصفی/حالتی که نقش مفعول را ایفا می‌کند. «مرا بی‌خویشتن کردی» (مفعول به شکل متصل: ـم).

کردی: فعل ماضی ساده، معلوم، دوم‌شخص مفرد.

---

جمع‌بندی ساختاری:

این جمله در اصل چنین است:

وقتی دل سودایی به بستان‌ها می‌رفت، بوی گل و ریحان‌ها مرا بی‌خویشتن کرد.

یک جمله‌ی مرکب با دو بند:

بند وابسته‌ی زمانی: وقتی دل سودایی می‌رفت به بستان‌ها

بند اصلی: بوی گل و ریحان‌ها بی‌خویشتنم کردی

نوع فعل‌ها:

می‌رفت: ماضی استمراری (نقصی)، سوم‌شخص مفرد

کردی: ماضی ساده، دوم‌شخص مفرد، معلوم، فعل گذرا با مفعول متصل