اَرْمَنی، ادبیات (Armenian Literature)
شواهد بازمانده از ارمنستان کهن نشان می دهد که ارامنه پیش از ابداع الفبا در قرن ۵م ادبیاتی شفاهی و الحادی داشتند، که سینه به سینه نقل می شد و به همین جهت پس از رواج مسیحیت در ارمنستان، روحانیان ارمنی آن را از بین بردند. از این ادبیات، که به شکل سرود و منظومۀ حماسی و نمایش بود، پاره هایی در تاریخ ارمنستان (قرن ۵م) تألیف موسی خورنی بازمانده است. ارامنه پس از گرویدن به مسیحیت (ح ۳۰۰م)، هنوز متون مذهبی شان به یونانی و سریانی بود که برای اشخاص غیرروحانی قابل فهم نبود. از این نظر، قدیس مسروب الفبای ارمنی و گرجی را ابداع کرد (ح ۴۱۰م). درپی آن، مدرسه ای برای ترجمه دایر شد و دانشجویان برای ترجمۀ متون مقدس و آثار مهم به قسطنطنیه و اِدِسّا اعزام شدند. ارامنه با تکمیل الفبا، به ترجمۀ آثار یونانی و سریانی دست زدند و آثاری تألیف کردند. بدین ترتیب ادبیات ارمنی در قرن ۵م آغاز شد. شاهکار نویسندگی این دوره، که عصر زرین ادبیات ارمنی است، اثر بحث انگیزردیه بر فرقه های ازنیک کُغباتزی، در دفاع از ایمان مسیحیان و رد خرافات کفرآمیز ارمنی ها و دوگانه پرستی در ایران است. در این عصر، تاریخ نویسی نیز رواج یافت و تا قرن ۱۰م کتاب های تاریخ زیادی تألیف شد. از نویسندگان بزرگ، موسی خورنی، علاوه بر تاریخ ارمنستان، کتابی در جغرافیا نوشت؛ آنانیای شیراکی در نجوم، ریاضیات، و جغرافیا آثاری نوشت و کرویت زمین را توضیح داد؛ مسروب، جاثلیق ساهاک، و پیروانش انجیل را به ارمنی ترجمه کردند که در میان دانشمندان اروپایی به «گل سرسبد ترجمه ها» مشهور شد. در قرن ۷ تا ۱۰م اشعار عرفانی رواج یافت. شخصیت مشهور این دوره قدیس گرگور نارکاتسی (۹۵۰ـ۱۰۱۰م)، نخستین شاعر بزرگ ارمنی و از شاعران عارف جهان است. در قرن ۱۱م گرگوری ماژیسترس آثار اقلیدس و افلاطون را ترجمه کرد. ادبیات و هنر روبه شکوفایی نهاد، و کیلیکیه (ارمنستان کوچک) به مرکز فرهنگی ارمنستان بدل شد. بزرگ ترین شاعر قرن ۱۲م در کیلیکیه، جاثلیق نرسس (نرسی) ششم (۱۱۰۲ـ۱۱۷۲م) بود. در نثر نیز رساله درباب مسئلۀ اتحاد با کلیسای یونان شایان ذکر است. از نویسندگان سرشناس قرن ۱۳م سمباد و از شاعران مشهور قرن ۱۴م باید به استفانوس اوربلیان و خاچاتور کچارتسی اشاره کرد. از قرن ۱۶ تا ۱۸ شماری خنیاگر و قوّال موسوم به عاشوق (عاشق) ظهور کردند که اشعارشان در بین مردم رواج یافت. در قرن ۱۶ نخستین چاپخانۀ ارمنی در آمستردام دایر شد که در قرن ۱۷ اولین انجیل ارمنی را چاپ کرد. در ۱۶۴۱ نیز ارامنۀ ایران نخستین چاپخانه را در جلفای اصفهان تأسیس کردند. در قرن ۱۷ کتاب های ارامنه در آمستردام، و نیز، مارسی و قسطنطنیه چاپ می شد. در مدارس جدید ادبیات کلاسیک جدیدی با آثار سیمیون چولایتسی (و ۱۶۵۷) و آراکل داوریزتسی (و ۱۶۷۰) پدید آمد. بدین ترتیب، قرن ۱۸ شاهد رنسانس فرهنگی و فکری ارمنی بود. تا میانۀ قرن ۱۹ شمار مدارس و روزنامه ها افزایش یافت و نویسندگان برای سرمشق گیری به اروپا، به ویژه فرانسه و روسیه روی آوردند. مشهورترین نویسندۀ این دوره خاچاتور ابوویان (۱۸۰۵ـ۱۸۴۸)، بنیادگذار ادبیات جدید ارمنی است.ادبیات. از ۱۸۵۰ به بعد ادبیات جدید ارمنی در ارمنستان و کشورهای دیگر شکوفا شده است و همۀ قالب های ادبی را دربرمی گیرد. برخی از مهم ترین نویسندگان ارمنی میانه قرن ۱۹ به بعد عبارت اند از جبرائیل ساندوغیان (۱۸۲۵ـ۱۹۱۲)، نمایش نامه نویس؛ رافی (هاکوب ملیک هاکوبیان) (۱۸۳۵ـ۱۸۸۸) و یرواند اوتیان (۱۸۶۹ـ۱۹۲۶)، رمان نویس؛ دانیل واروژان (۱۸۴۴ـ۱۹۱۵)، هوانس تومانیان (۱۸۶۹ـ۱۹۲۳) و واهان تکییان (۱۸۴۸ـ۱۸۷۷)، شاعر.
شواهد بازمانده از ارمنستان کهن نشان می دهد که ارامنه پیش از ابداع الفبا در قرن ۵م ادبیاتی شفاهی و الحادی داشتند، که سینه به سینه نقل می شد و به همین جهت پس از رواج مسیحیت در ارمنستان، روحانیان ارمنی آن را از بین بردند. از این ادبیات، که به شکل سرود و منظومۀ حماسی و نمایش بود، پاره هایی در تاریخ ارمنستان (قرن ۵م) تألیف موسی خورنی بازمانده است. ارامنه پس از گرویدن به مسیحیت (ح ۳۰۰م)، هنوز متون مذهبی شان به یونانی و سریانی بود که برای اشخاص غیرروحانی قابل فهم نبود. از این نظر، قدیس مسروب الفبای ارمنی و گرجی را ابداع کرد (ح ۴۱۰م). درپی آن، مدرسه ای برای ترجمه دایر شد و دانشجویان برای ترجمۀ متون مقدس و آثار مهم به قسطنطنیه و اِدِسّا اعزام شدند. ارامنه با تکمیل الفبا، به ترجمۀ آثار یونانی و سریانی دست زدند و آثاری تألیف کردند. بدین ترتیب ادبیات ارمنی در قرن ۵م آغاز شد. شاهکار نویسندگی این دوره، که عصر زرین ادبیات ارمنی است، اثر بحث انگیزردیه بر فرقه های ازنیک کُغباتزی، در دفاع از ایمان مسیحیان و رد خرافات کفرآمیز ارمنی ها و دوگانه پرستی در ایران است. در این عصر، تاریخ نویسی نیز رواج یافت و تا قرن ۱۰م کتاب های تاریخ زیادی تألیف شد. از نویسندگان بزرگ، موسی خورنی، علاوه بر تاریخ ارمنستان، کتابی در جغرافیا نوشت؛ آنانیای شیراکی در نجوم، ریاضیات، و جغرافیا آثاری نوشت و کرویت زمین را توضیح داد؛ مسروب، جاثلیق ساهاک، و پیروانش انجیل را به ارمنی ترجمه کردند که در میان دانشمندان اروپایی به «گل سرسبد ترجمه ها» مشهور شد. در قرن ۷ تا ۱۰م اشعار عرفانی رواج یافت. شخصیت مشهور این دوره قدیس گرگور نارکاتسی (۹۵۰ـ۱۰۱۰م)، نخستین شاعر بزرگ ارمنی و از شاعران عارف جهان است. در قرن ۱۱م گرگوری ماژیسترس آثار اقلیدس و افلاطون را ترجمه کرد. ادبیات و هنر روبه شکوفایی نهاد، و کیلیکیه (ارمنستان کوچک) به مرکز فرهنگی ارمنستان بدل شد. بزرگ ترین شاعر قرن ۱۲م در کیلیکیه، جاثلیق نرسس (نرسی) ششم (۱۱۰۲ـ۱۱۷۲م) بود. در نثر نیز رساله درباب مسئلۀ اتحاد با کلیسای یونان شایان ذکر است. از نویسندگان سرشناس قرن ۱۳م سمباد و از شاعران مشهور قرن ۱۴م باید به استفانوس اوربلیان و خاچاتور کچارتسی اشاره کرد. از قرن ۱۶ تا ۱۸ شماری خنیاگر و قوّال موسوم به عاشوق (عاشق) ظهور کردند که اشعارشان در بین مردم رواج یافت. در قرن ۱۶ نخستین چاپخانۀ ارمنی در آمستردام دایر شد که در قرن ۱۷ اولین انجیل ارمنی را چاپ کرد. در ۱۶۴۱ نیز ارامنۀ ایران نخستین چاپخانه را در جلفای اصفهان تأسیس کردند. در قرن ۱۷ کتاب های ارامنه در آمستردام، و نیز، مارسی و قسطنطنیه چاپ می شد. در مدارس جدید ادبیات کلاسیک جدیدی با آثار سیمیون چولایتسی (و ۱۶۵۷) و آراکل داوریزتسی (و ۱۶۷۰) پدید آمد. بدین ترتیب، قرن ۱۸ شاهد رنسانس فرهنگی و فکری ارمنی بود. تا میانۀ قرن ۱۹ شمار مدارس و روزنامه ها افزایش یافت و نویسندگان برای سرمشق گیری به اروپا، به ویژه فرانسه و روسیه روی آوردند. مشهورترین نویسندۀ این دوره خاچاتور ابوویان (۱۸۰۵ـ۱۸۴۸)، بنیادگذار ادبیات جدید ارمنی است.ادبیات. از ۱۸۵۰ به بعد ادبیات جدید ارمنی در ارمنستان و کشورهای دیگر شکوفا شده است و همۀ قالب های ادبی را دربرمی گیرد. برخی از مهم ترین نویسندگان ارمنی میانه قرن ۱۹ به بعد عبارت اند از جبرائیل ساندوغیان (۱۸۲۵ـ۱۹۱۲)، نمایش نامه نویس؛ رافی (هاکوب ملیک هاکوبیان) (۱۸۳۵ـ۱۸۸۸) و یرواند اوتیان (۱۸۶۹ـ۱۹۲۶)، رمان نویس؛ دانیل واروژان (۱۸۴۴ـ۱۹۱۵)، هوانس تومانیان (۱۸۶۹ـ۱۹۲۳) و واهان تکییان (۱۸۴۸ـ۱۸۷۷)، شاعر.
wikijoo: ارمنی،_ادبیات