[ویکی فقه] اخلاق مارکسیستی در زمره آن دسته از نظریات است که مبنای اخلاق را طبیعت انسانی می داند. مکتب فکری مارکسیسم نیاز مادی را منشا تمام رفتار های فردی و تحولات اجتماعی می داند. مارکس معتقد است نیاز اصیل در انسان نیاز مادی است.
در یک تقسیم بندی عام مکاتب اخلاقی به دو دسته تقسیم می شوند: یک دسته آنها که ریشه اخلاق را در طبیعت انسانی و خواسته های طبیعی جستجو می کنند مانند مکاتب لذت گرا و عاطفه گرا و دیگر آنها که ریشه اخلاق را امور متافیزیکی می دانند. اخلاق مارکسیستی در زمره آن دسته از نظریات است که مبنای اخلاق را طبیعت انسانی می داند. اما چرا اخلاق مارکسیستی چنین رویکردی در اخلاق دارد؟ در پاسخ می توان گفت مکتب فکری مارکسیسم نیاز مادی را منشا تمام رفتار های فردی و تحولات اجتماعی می داند. مارکس معتقد است نیاز اصیل در انسان نیاز مادی است. جستجوی خورد و خوراک کافی و سرپناه و پوشاک هدف های اصلی انسان در سپیده دم تاریخ بشر بودند. هنگامی که نیازهای اصلی انسان برآورده می شود نیازهای دیگری پدید می آیند. این کشمکش همچنان ادامه می یابد. همین که انسان ها در مسیر تکاملی شان مرحله ابتدایی و اشتراکی را پشت سر می نهند؛ برای برآورده ساختن نیازهای نخستین و ثانوی شان درگیر یک همزیستی تنازع آمیز می شوند نتیجه این تنازع تقسیم کار است. به محض پدیدآمدن تقسم کار در جامعه بشری طبقات متنازع پدید می آیند. اخلاق به نظر مارکس نتیجه این تقسیم طبقاتی است. اخلاق بازتاب هستی اجتماعی است روبنایی است ازیک زیربنای اقتصادی. بنابراین اخلاق مارکسیستی اخلاقی مبتنی بر نیاز مادی است.مهم ترین نتیجه ای که از آنچه گفته شد می توان گرفت این است که اخلاق مارکسیستی اخلاقی تاریخی است. در اندیشه مارکسیسم لنینیسم هر اخلاقی مهر تاریخی خود را با خویش حمل می کند. اخلاق فوق جوامع انسانی نداریم. اخلاق بر اساس یک پایه اقتصادی معین بوجود می آید و قهراً به آن هم خدمت می کند هر وقت پایه اقتصادی تغییر کرد روبناهایش که اخلاق یکی از آنهاست نیز تغییر می کند. بر همین اساس اخلاق مارکسیستی در ردیف اخلاق های نسبی گرا نیز قرار می گیرد. نتیجه نگاه تاریخی و نسبی مارکسیسم به اخلاق این خواهد شد که هیچ صفت اخلاقی ثابتی نخواهیم داشت. باید دید شرایط تاریخی چه اقتضایی دارد. بر این پایه نمی توان به طور مطلق گفت دزدی بد است باید دید دزدی در چه شرایطی مد نظر است. در نظام فئودالیسم دزدی رعیت از ارباب بد است زیرا اگر در چنین نظامی رعیت از ارباب دزدی کند نظام فئودالیسم به سرمایه داری نمی رسد. اما هنگامی که سرمایه داری محقق شد و جامعه به حدی رسید که باید انقلابی پدید آید و کارگران می بایست انقلاب کنند در آن صورت نظام ارزشی نیز به هم می خورد و مصادره اموال سرمایه داران کاری پسندیده و خوب است.
مارکسیسم و اخلاق طبقاتی
نکته بسیار مهم دیگر درباره اخلاق مارکسیستی بدبینی و تنفر شدید مارکسیسم نسبت به اخلاق متعارف و مرسوم در جوامع است. دلیل این تنفر این است که مارکسیسم اخلاقیات مرسوم را طرحی استعماری برای صاحبان قدرت به منظور ثبات وضعیت موجود می دانند. مارکسیسم معتقد است در جوامع طبقاتی، اخلاق دارای خصلتی طبقاتی است. یعنی طبقات استثمارگر و طبقات استثمارشونده دراین مورد هر کدام بینش خاص خود را دارا هستند. اخلاق طبقات مسلط ابزار ایدئولوژیک آنها برای اعمال و تحکیم دیکتاتوری آنهاست. مارکس می گوید بورژوازی برای فریب خلق ها همواره خصلت طبقاتی و تاریخی اخلاق را پرده پوشی کرده تا آن را نه مدافع منافع استثمارگرانه خود بلکه مدافع همه بشریت قلمداد کند. وقتی جامعه به طبقات تقسیم می شوند بینش های سیاسی، اخلاقی، دینی و غیره پدید می آیند این جهان بینی ها برای آن بروز می یابند که اقتدار طبقه مسلط را تحکیم یا تضعیف نمایند. به نظر مارکس دولت یا همان قدرت عمومی، تجلی سلطه سازمان یافته یک طبقه بر طبقه دیگر است این قدرت عمومی برای آن که اقتدار خود را حفظ کند دست به جعل باید و نبایدهای اخلاقی می زند این بایدها دنباله های همان نظام نظری متعارف است.«نظام نظری اخلاق، مجموعه ای است که دستورها، قواعد، اغواها و اغلاطی که طبقه حاکم برای حفظ اقتدار خود جعل کرده است، اعمال می کند و این که اخلاق مجموعه مرام هاست به این معناست که مجموعه اغواهاست. »آنچه گفته شد درباره اخلاق در نظام طبقاتی موجود از نگاه مارکسیسم است. گفتنی است مارکسیسم نگاه دیگری نیز به اخلاق دارد و آن اخلاق در جامعه آرمانی است.
اخلاق در جامعه آرمانی
یکی از ویژگی های جامعه آرمانی در نگاه مارکسیسیت ها از بین رفتن طبقات است. جامعه آرمانی جامعه ایست بی طبقه به همین دلیل در جامعه آرمانی اساساً اخلاق هیچ جایگاهی ندارد زیرا در این جامعه طبقات از بین رفته اند لذا اخلاق نیز در کار نخواهد بود. این جامعه جامعه ای است بی طبقه، بی حکومت، بی تخصص، بی نظام و بی خانواده. در این جامعه قانونی وجود ندارد تا به واسطه پیش گیری از تخلف از آن محتاج اخلاق باشیم. مارکس معتقد است نظام اخلاقی متعارف حاصل انحراف است و جامعه سالم بی انحراف نیازی به اخلاق ندارد. به بیان دیگر در نظام آرمانی کمونیستی موضوع اخلاق منتفی خواهد شد. زیرا انگیره های فردی در چنین جامعه ای از بین خواهد رفت و دیگر هیچ کس فکر خودش نیست تا خیانت یا جنایتی مرتکب شود. اما یکی دیگر از مسائل اساسی در تفکر مارکس تلفیق علایق فردی و علایق اجتماعی است. مارکس معتقد است اخلاق متعارف به هیچ وجه نمی تواند این تلفیق را حاصل نماید بلکه این نتیجه تنها با انقلاب حاصل می شود. در نتیجه انقلاب، طبقات از میان می رود و با از بین رفتن طبقات تضاد میان این دو نابود می شود و دیگر هیچ نیازی به اخلاق نخواهد بود. مارکس در «بیانیه کمونیسم» چنین می گوید:«هنگامی که در جریان توسعه جامعه بشری همه تضادهای طبقاتی محو شوند و تولید یکباره در دست افراد متحده با هم متمرکز شود قدرت عمومی یعنی دولت خصلت سیاسی خود را از دست می دهد... در این صورت طبقات و در نتیجه تسلط خاص طبقه کارگر به عنوان طبقه نیز از میان خواهد رفت و به جای جامعه بورژوایی قدیم با همه اختلاف طبقاتی آن اتحادی پدید (خواهد) آمد که در آن شکفتگی آزادنه هرکس شکفتگی همگان خواهد بود. »بنابراین اخلاق متعارف از نظر مارکس پذیرفتنی نیست و مانع رسیدن به تکامل است. بلکه محصول و نتیجه خودباختگی است. و بیش از آن که مددکار تکامل باشد مانع آن است. اما جای این پرسش در تفکر مارکس باقی می ماند که با این حال پس معیار باید و نباید چیست؟ چه فعلی را باید انجام داد و چه فعلی را نباید انجام داد؟ معیار فعل اخلاقی در اندیشة مارکس چیست؟!استاد مطهری در پاسخ به این پرسش می گوید در اخلاق مارکسیستی معیار اخلاق، تکامل است. اگر عملی به تکامل تاریخی کمک کرد باید آن را انجام داد. اما از آن جا که تنها راه رسیدن به تکامل در نظریه مارکس انقلاب است پس می توان گفت انقلاب معیار اخلاق است. هر عملی که انقلاب را تسریع کرد می توان گفت اخلاقی است.
چند پرسش از اخلاق مارکسیستی
...
در یک تقسیم بندی عام مکاتب اخلاقی به دو دسته تقسیم می شوند: یک دسته آنها که ریشه اخلاق را در طبیعت انسانی و خواسته های طبیعی جستجو می کنند مانند مکاتب لذت گرا و عاطفه گرا و دیگر آنها که ریشه اخلاق را امور متافیزیکی می دانند. اخلاق مارکسیستی در زمره آن دسته از نظریات است که مبنای اخلاق را طبیعت انسانی می داند. اما چرا اخلاق مارکسیستی چنین رویکردی در اخلاق دارد؟ در پاسخ می توان گفت مکتب فکری مارکسیسم نیاز مادی را منشا تمام رفتار های فردی و تحولات اجتماعی می داند. مارکس معتقد است نیاز اصیل در انسان نیاز مادی است. جستجوی خورد و خوراک کافی و سرپناه و پوشاک هدف های اصلی انسان در سپیده دم تاریخ بشر بودند. هنگامی که نیازهای اصلی انسان برآورده می شود نیازهای دیگری پدید می آیند. این کشمکش همچنان ادامه می یابد. همین که انسان ها در مسیر تکاملی شان مرحله ابتدایی و اشتراکی را پشت سر می نهند؛ برای برآورده ساختن نیازهای نخستین و ثانوی شان درگیر یک همزیستی تنازع آمیز می شوند نتیجه این تنازع تقسیم کار است. به محض پدیدآمدن تقسم کار در جامعه بشری طبقات متنازع پدید می آیند. اخلاق به نظر مارکس نتیجه این تقسیم طبقاتی است. اخلاق بازتاب هستی اجتماعی است روبنایی است ازیک زیربنای اقتصادی. بنابراین اخلاق مارکسیستی اخلاقی مبتنی بر نیاز مادی است.مهم ترین نتیجه ای که از آنچه گفته شد می توان گرفت این است که اخلاق مارکسیستی اخلاقی تاریخی است. در اندیشه مارکسیسم لنینیسم هر اخلاقی مهر تاریخی خود را با خویش حمل می کند. اخلاق فوق جوامع انسانی نداریم. اخلاق بر اساس یک پایه اقتصادی معین بوجود می آید و قهراً به آن هم خدمت می کند هر وقت پایه اقتصادی تغییر کرد روبناهایش که اخلاق یکی از آنهاست نیز تغییر می کند. بر همین اساس اخلاق مارکسیستی در ردیف اخلاق های نسبی گرا نیز قرار می گیرد. نتیجه نگاه تاریخی و نسبی مارکسیسم به اخلاق این خواهد شد که هیچ صفت اخلاقی ثابتی نخواهیم داشت. باید دید شرایط تاریخی چه اقتضایی دارد. بر این پایه نمی توان به طور مطلق گفت دزدی بد است باید دید دزدی در چه شرایطی مد نظر است. در نظام فئودالیسم دزدی رعیت از ارباب بد است زیرا اگر در چنین نظامی رعیت از ارباب دزدی کند نظام فئودالیسم به سرمایه داری نمی رسد. اما هنگامی که سرمایه داری محقق شد و جامعه به حدی رسید که باید انقلابی پدید آید و کارگران می بایست انقلاب کنند در آن صورت نظام ارزشی نیز به هم می خورد و مصادره اموال سرمایه داران کاری پسندیده و خوب است.
مارکسیسم و اخلاق طبقاتی
نکته بسیار مهم دیگر درباره اخلاق مارکسیستی بدبینی و تنفر شدید مارکسیسم نسبت به اخلاق متعارف و مرسوم در جوامع است. دلیل این تنفر این است که مارکسیسم اخلاقیات مرسوم را طرحی استعماری برای صاحبان قدرت به منظور ثبات وضعیت موجود می دانند. مارکسیسم معتقد است در جوامع طبقاتی، اخلاق دارای خصلتی طبقاتی است. یعنی طبقات استثمارگر و طبقات استثمارشونده دراین مورد هر کدام بینش خاص خود را دارا هستند. اخلاق طبقات مسلط ابزار ایدئولوژیک آنها برای اعمال و تحکیم دیکتاتوری آنهاست. مارکس می گوید بورژوازی برای فریب خلق ها همواره خصلت طبقاتی و تاریخی اخلاق را پرده پوشی کرده تا آن را نه مدافع منافع استثمارگرانه خود بلکه مدافع همه بشریت قلمداد کند. وقتی جامعه به طبقات تقسیم می شوند بینش های سیاسی، اخلاقی، دینی و غیره پدید می آیند این جهان بینی ها برای آن بروز می یابند که اقتدار طبقه مسلط را تحکیم یا تضعیف نمایند. به نظر مارکس دولت یا همان قدرت عمومی، تجلی سلطه سازمان یافته یک طبقه بر طبقه دیگر است این قدرت عمومی برای آن که اقتدار خود را حفظ کند دست به جعل باید و نبایدهای اخلاقی می زند این بایدها دنباله های همان نظام نظری متعارف است.«نظام نظری اخلاق، مجموعه ای است که دستورها، قواعد، اغواها و اغلاطی که طبقه حاکم برای حفظ اقتدار خود جعل کرده است، اعمال می کند و این که اخلاق مجموعه مرام هاست به این معناست که مجموعه اغواهاست. »آنچه گفته شد درباره اخلاق در نظام طبقاتی موجود از نگاه مارکسیسم است. گفتنی است مارکسیسم نگاه دیگری نیز به اخلاق دارد و آن اخلاق در جامعه آرمانی است.
اخلاق در جامعه آرمانی
یکی از ویژگی های جامعه آرمانی در نگاه مارکسیسیت ها از بین رفتن طبقات است. جامعه آرمانی جامعه ایست بی طبقه به همین دلیل در جامعه آرمانی اساساً اخلاق هیچ جایگاهی ندارد زیرا در این جامعه طبقات از بین رفته اند لذا اخلاق نیز در کار نخواهد بود. این جامعه جامعه ای است بی طبقه، بی حکومت، بی تخصص، بی نظام و بی خانواده. در این جامعه قانونی وجود ندارد تا به واسطه پیش گیری از تخلف از آن محتاج اخلاق باشیم. مارکس معتقد است نظام اخلاقی متعارف حاصل انحراف است و جامعه سالم بی انحراف نیازی به اخلاق ندارد. به بیان دیگر در نظام آرمانی کمونیستی موضوع اخلاق منتفی خواهد شد. زیرا انگیره های فردی در چنین جامعه ای از بین خواهد رفت و دیگر هیچ کس فکر خودش نیست تا خیانت یا جنایتی مرتکب شود. اما یکی دیگر از مسائل اساسی در تفکر مارکس تلفیق علایق فردی و علایق اجتماعی است. مارکس معتقد است اخلاق متعارف به هیچ وجه نمی تواند این تلفیق را حاصل نماید بلکه این نتیجه تنها با انقلاب حاصل می شود. در نتیجه انقلاب، طبقات از میان می رود و با از بین رفتن طبقات تضاد میان این دو نابود می شود و دیگر هیچ نیازی به اخلاق نخواهد بود. مارکس در «بیانیه کمونیسم» چنین می گوید:«هنگامی که در جریان توسعه جامعه بشری همه تضادهای طبقاتی محو شوند و تولید یکباره در دست افراد متحده با هم متمرکز شود قدرت عمومی یعنی دولت خصلت سیاسی خود را از دست می دهد... در این صورت طبقات و در نتیجه تسلط خاص طبقه کارگر به عنوان طبقه نیز از میان خواهد رفت و به جای جامعه بورژوایی قدیم با همه اختلاف طبقاتی آن اتحادی پدید (خواهد) آمد که در آن شکفتگی آزادنه هرکس شکفتگی همگان خواهد بود. »بنابراین اخلاق متعارف از نظر مارکس پذیرفتنی نیست و مانع رسیدن به تکامل است. بلکه محصول و نتیجه خودباختگی است. و بیش از آن که مددکار تکامل باشد مانع آن است. اما جای این پرسش در تفکر مارکس باقی می ماند که با این حال پس معیار باید و نباید چیست؟ چه فعلی را باید انجام داد و چه فعلی را نباید انجام داد؟ معیار فعل اخلاقی در اندیشة مارکس چیست؟!استاد مطهری در پاسخ به این پرسش می گوید در اخلاق مارکسیستی معیار اخلاق، تکامل است. اگر عملی به تکامل تاریخی کمک کرد باید آن را انجام داد. اما از آن جا که تنها راه رسیدن به تکامل در نظریه مارکس انقلاب است پس می توان گفت انقلاب معیار اخلاق است. هر عملی که انقلاب را تسریع کرد می توان گفت اخلاقی است.
چند پرسش از اخلاق مارکسیستی
...
wikifeqh: اخلاق_مارکسیستی