ای خانم

آی خانم. آی خانم یا ماه بانو نام یک پایگاه باستانی و تپهٔ نسبتاً همواری بر بالای بلندی ها و در تقاطع رود آمودریا و دریای کوکچه در شمال افغانستان است. در روستای آی خانم ولسوالی دشت قلعهٔ ولایت تخار افغانستان موقعیت دارد. این شهر افسانه ای به دست اسکندر مقدونی بنیانگذاری و آباد شده بود. سنگ بنای این شهر نیز توسط اسکندر، سردار مقدونی، کار گذاشته شده است که اکنون در موزهٔ کابل نگهداری می شود. قدمت این سنگ بنا به حدود سیصد سال پیش از میلاد مسیح می رسد و گفته می شود که تنها بنایی در جهان می باشد که اسکندر قطعاً آن را لمس کرده است. این پایگاه باستانی مربوط به تمدن دولت یونانی بلخ می باشد.
در دهه ۱۹۶۰ طی یک سفر شکاری، خان افغان غلام سرور ناشر، سایت باستانی ای خانم را کشف کرد و دنیل شلمبرژه باستان شناس فرانسوی، برای کاوش آی خانم تیم باستان شناسی پرینستون را با خود دعوت کرد. [ ۲] به زودی مشخص شد که اسکندریه تاریخی آکسوس همین شهر است، آی خانم که بعداً بنام های اروکرتیه یا ایوکراتید خوانده می شد، یکی از شهرهای اصلی پادشاهی یونان باختری بود. برخی از اشیای بدست آمده آی خانم در سال ۲۰۰۴ در موزه های اروپا و ایالات متحده آمریکا به نمایش گذاشته شد. متعاقباً بین سال های ۱۹۶۴ و ۱۹۷۷ مأموریت کاوشگری این مکان به هیئت باستان شناسی فرانسه در افغانستان ( DAFA ) که توسط باستان شناس فرانسوی آلفرد فوشر ایجاد شده بود تحت نظارت پل برنارد و همچنین باستان شناسان شوروی واگذار گردید. حفاری این سایت باید با شروع جنگ شوروی و افغانستان کنار گذاشته می شد. در جریان جنگ متأسفانه آی خانم غارت شد و به عنوان میدان جنگ مورد استفاده قرار گرفت و مقدار بسیار کمی از اشیای اصلی آن باقی مانده بود. در سال ۲۰۱۳، سازنده فیلم دیوید آدامز، یک مینی سریال مستند شش قسمتی دربارهٔ آی خانم با عنوان جهان گمشده اسکندر تولید کرد.
انتخاب این مکان برای بنیانگذاری یک شهر احتمالاً عوامل مختلفی داشت. اینجا منطقه ای بود که توسط آمودریا آبیاری می شد، دارای پتانسیل کشاورزی غنی بود، از لحاظ دفاعی در تقاطع دو دریای آمو و کوکچه قرار گرفته بود، دارای منابع معدنی فراوان به ویژه «یاقوت»، در بدخشان و طلا در کوه های هندوکش بود، واقع شدن آن در محل اتصال بین قلمرو باختر و سرزمین های عشایری در شمال، که در نهایت امکان دسترسی به تجارت با تمدن چین را فراهم کرد. سرانجام، آی خانم در آستانه هند باستان واقع شده بود و به آن امکان تعامل مستقیم با شبه قاره هند را می داد.